Hai vũ sư Jesica Arfenoni và Maximiliano Cristiani © Adrien Develay
Tuấn Thảo RFI
Thứ sáu 08 Tháng Tám 2014
Trong số các bản tango nổi tiếng, bài A Media Luz được liệt vào danh sách 10 nhạc phẩm bất tử của Argentina. Đứng đầu danh sách này là La Cumparsita (tiếng Việt là Vũ nữ thân gầy). Kế theo sau là El Choclo (Quả Ngô, hiểu theo nghĩa Trái Cấm, tựa tiếng Việt là Tình như mũi tên). Bản tango thứ ba là A Media Luz, mà đặc điểm là bài hát không bị kiểm duyệt dù đề cập đến đề tài sex trong tango.
Theo nhà văn Manuel Puig (1932-1990), tác giả của nhiều quyển tiểu thuyết từng được dựng thành phim như Heartbreak Tango (Boquitas Pintadas) và nhất là El Beso de la Mujer Araña (1976) Kiss of a Spider Woman, trong suốt quá trình hình thành để rồi không ngừng phát triển cho tới cuối thế kỷ XX, dòng nhạc tango thường vấp phải nhiều chốt kiểm duyệt.
Trong giai đoạn đầu, những bài hát bị cho là thô tục sống sượng do đề cập đến tình dục, đã bị xóa bỏ hẳn, buộc phải đặt lại lời cho thanh tao hơn. Trong giai đoạn thứ nhì, khi đất nước Achentina lâm vào những bất ổn chính trị, các nhà thơ dấn thân hay tác giả nổi tiếng là có tư tưởng phản kháng cũng không thoát khỏi lưỡi kéo kiểm duyệt khi họ lên tiếng chỉ trích các chế độ độc tài.
Bản nhạc El Choclo trở nên tiêu biểu cho trường hợp thứ nhất. Ca từ nguyên gốc của bài này không còn được lưu lại cho dù các đĩa hát tango ghi âm trên đĩa nhựa đầu tiên : nhạc phẩm La Canguela, tác giả khuyết danh có từ năm 1889 và bài El Entrerriano của tác giả Rosendo Mendizábal, ghi âm vào năm 1896, còn được cất giữ tại viện bảo tàng thành phố Rosario.
Theo nhà văn người Argentina Leopoldo Marechal (1900-1970), vũ điệu tango là tiếng mời gọi thầm thì, lúc lửa tình đang âm ỉ. Thế nhưng, việc cấm phát hành hay cấm phổ biến các bài hát tango buộc giới tác giả phải biết luồn lách, đặt lời cho khéo. Trong tình huống đó, cái tài của một số người viết nhạc tango không phải là dùng uyển ngữ để tránh nêu đích danh cái cảnh chăn gối ái ân, cái khéo của họ là chuẩn bị dọn đường, để cho người nghe tha hồ mà tưởng tượng về ‘’chuyện ấy’’.
Về điểm này, nhạc phẩm A Media Luz, hiểu theo nghĩa Ánh đèn mờ ảo, cho thấy cài tài của các tác giả viết về một số đề tài cấm kỵ trong tango, mà ít cần phải thông qua hai thủ pháp ẩn dụ hay uyển ngữ. Bài hát này do nhạc sĩ Edgardo Donato sáng tác và do tác giả Carlos (César) Lenzi đặt lời. Sinh thời, cả hai tác giả này đều đã viết rất nhiều bài tango, trong đó bản A Media Luz trở nên cực kỳ nổi tiếng.
Cặp bài trùng Donato & Lenzi sáng tác bài A Media Luz vào năm 1924 tức cách đây đúng 90 năm, và cho phát hành ca khúc một năm sau đó. Theo nhà văn José Gobello (1919-2013), bài này đã làm cho dư luận Argentina thời bấy giờ phải bàn tán xôn xao. Lúc sinh tiền, nhà văn José Gobello chuyên viết tiểu luận và nổi tiếng là một trong những lý thuyết gia của dòng nhạc tango. Theo ông bản nhạc A Media Luz lẳng lơ “đĩ thõa” nhiều hơn là gợi cảm “gợi tình” (ông dùng chữ “más lupanaria que erótica”), nhưng nội dung khó mà kiểm duyệt do các tác giả dùng ngụ ý quá tài tình. Nói như vậy thì bài hát mô tả chuyện gì mà lại gay go căng thẳng đến như vậy ?
Nhạc phẩm A Media Luz kể lại câu chuyện và nhất là tâm trạng của một người đàn ông trước khi gặp lại tình nhân. Bài hát mở đầu với cái cảnh người đàn ông vội vã băng qua đường, trong đầu đếm từng bước chân, trong bụng tính nhãm từng số nhà (số 3, số 4 rồi số 8) trên đại lộ Corrientes. Người đàn ông trước khi bước vào căn nhà thử ngóng nhìn xem có ai hay không. May quá, người gác cổng vắng bóng, mà hàng xóm cũng không (có mặt).
Căn hộ của người tình nằm ở trên tầng hai, dù đi lên bằng thang máy, nhưng sao vẫn quá chậm, như thể người đàn ông mất kiên nhẫn, do con tim quá mức háo hức, rạo rực đánh thức. Một khi mở cửa bước vào căn hộ, nhân vật trong bài hát mới cảm thấy nhẹ nhõm. Nội thất được trang trí tao nhã, căn phòng trải thảm mượt mà, một cây đàn (piano) đặt ở trong góc, rượu thơm đặt ở trên bàn, con mèo bằng sứ nằm yên trên kệ tủ, điệu tango du dương, dạt dào cất lên từ chiếc máy nghe nhạc. Toàn bộ khung cảnh đó chìm trong một ánh sáng lung linh, diễm tình mờ ảo. Dường như tình nhân của anh vẫn chưa đến, nhưng người đàn ông bắt đầu thả tâm trí vào cõi mộng, tuy trời bên ngoài vẫn sáng, nhưng tình yêu đang rót vào trong hồn điệu ngọt hoàng hôn.
Tuy hầu như không dùng ẩn dụ mà cũng chẳng cần đến uyển ngữ, nhưng bài A Media Luz lại rất trội trong cách diễn đạt ý tứ gọi mời thì thầm vào cõi tình say đắm. Bài hát đánh vào trí tưởng tượng của người nghe hay nói cho đúng hơn là tâm trí người xem do bản nhạc dùng toàn là những từ ‘’tượng hình’’. Cặp bài trùng Donato & Lenzi sáng tác giai điệu nhưng ý nhạc lại dùng ‘’ngôn ngữ điện ảnh’’.
Trong bài A Media Luz, có cả hai thủ pháp cận ảnh và ngoại khung. Cận ảnh vì chỉ cần mô tả cặn kẽ một vài chi tiết, nhưng khi đặt bên cạnh nhau là dựng lên được một quang cảnh rất thực và một bầu không khí chung. Thủ pháp ngoại khung vì không cần phải cho thấy hết, hình ảnh bỏ lững nhưng lại buộc người nghe phải điền vào chỗ trống, thử đoán xem những gì tuy mắt không thấy, tai không nghe, nhưng vẫn đang âm thầm diễn ra ở ngoài khung.
Người đàn ông háo hức gặp lại tình nhân của mình, nhưng có lẽ đây là một quan hệ ‘’vụng trộm’’, không danh chính ngôn thuận. Bằng không thì cớ gì mà người đàn ông lại sợ chạm trán người gác cổng hay hàng xóm. Cái nguy cơ bị bắt gặp ấy làm tăng thêm sự gay cấn hồi hộp của câu chuyện. Theo nhà văn Leopoldo Marechal (1900 - 1970), bài hát này nói lên được một hiện tượng xã hội Argentina thời bấy giờ, khi mô tả các ‘‘tổ ấm tình yêu’’ nơi mà các cặp uyên ương lén lút gặp nhau, do đó là quan hệ ngoại tình hay là trước khi có hôn thú.
Điểm nhấn của nhạc phẩm A Media Luz không phải là nói thẳng về chuyện chăn gối, mà lại mô tả rất tường tận những giây phút trước khi xẩy ra chuyện ấy. Chỉ cần xê dịch trọng tâm một chút thôi, mà cặp bài trùng Donato & Lenzi lại nắm bắt được trong chớp mắt cái khoảnh khắc xuất thần, trước khi dẫn đến có tột đỉnh ái ân.
Thông thường, các tác giả viết tango buộc phải luồn lách để tránh kiểm duyệt : một là họ dùng từ thanh nhưng với ý tục, hai là họ dùng cách nói nhẹ, đôi khi có thể nói lóng hay nói trại. Với nhạc phẩm A Media Luz, cách viết về chủ đề sex trong tango đạt đến một tầm cao hơn : mô tả lửa tình âm ỉ dục vọng nhen nhúm, nhưng không cần phải khóa cửa cài then. Càng để cho trực giác mờ ảo trong ánh đèn, thì người nghe càng dễ bị đánh trúng tim đen./
