Mộ Phạm Duy ở nghĩa trang Bình Dương. Ảnh VH chụp vào tháng 7-2013
Phạm Văn Kỳ Thanh
Lá thư Úc châu
Hợp ca: Kim Tước & Vũ Anh
Bầy Chim Buồn Bã
Chim Quyên Từ Độ Bỏ Thôn Đoài
Bầy Chim Nhỏ Bé
Con Chích Choè Và Con Chào Mào
Chim Bay Từ Đồng Lúa Phương Nam
Một Đôi Phượng Qúy
Trên Cành Vàng Con Hoàng Khuyên
Bầy Chim Biệt Xứ
Én Bay Thấp Én Bay Cao
Bầy Chim Một Nhà
Lên Rừng Già Ba Mươi Sáu Thứ Chim
Bầy Chim Nghìn Xứ
Én Bay Dọc Én Bay Ngang
Bầy Chim Một Tổ
Bầy Chim Tỉnh Giấc
Bầy Chim Huyền Sử
Bầy Chim Hồi Xứ
Chim Quyên Về Đậu Thôn Đoài
Olivier Messiaen (1908, một nhạc gia người Pháp, còn là một nhà thơ, một nhà sưu tập dã cầm tài tử. Ông đã chu du khắp các lục địa Âu, Mỹ, Á để thu góp những âm thanh của các loài chim để làm chất liệu cho những tác phẩm của ông. Những tuyệt tác lần lượt ra đời như '' Quator 1941) '', '' Oiseaux Exotiques (1958) '', ''Fêtes des Belles Eaux ''...
Phạm Duy không giống Massiaen, ông đi chu du khắp các lục địa để sưu tầm những
nỗi lòng của người Việt xa quê hương. Bằng hình thức ẩn dụ ông mượn những loài
chim trong ca dao, dân ca để hót lên những âm điệu hoài hương đó qua tổ khúc Bầy
Chim Bỏ Xứ.
Những tác phẩm của Phạm Duy luôn luôn đổi mới về nội dung, hình thức và cả nhạc
thuật nữa. Nhưng dù tân kỳ hóa tác phẩm của mình thế nào chăng nữa ông cũng
chẳng bao giờ xa rời cái trục âm nhạc Dân tộc.
Bầy Chim Bỏ Xứ được viết dưới dạng thức tổ khúc. Tìm trong kho tàng dân ca
Thanh Hóa, chúng ta thấy có '' Tổ khúc Múa Đèn '' xuất xứ từ xã Đông Anh, huyện
Đông Sơn. Tổ khúc này là tổng hợp của 10 ca khúc Thắp Đèn, Luống Bông Luống
Đậu, Vãi Mạ, Đan Lờ, Nhổ Mạ, Đi Cấy, Kéo Sợi, Se Chỉ Vá May và Đi Gặt. Điệu
tính của 10 ca khúc rất thống nhất dù có bài nhắc lại ý của bài trước.
Tổ khúc Bầy Chim Bỏ Xứ cũng không đi ra ngoài quy luật trên. 18 khúc nhạc dài
ngắn khác nhau chuyên chở 10 ý nhạc chính. Một phần của khúc nhạc 2, 3, 15, 17
nhắc lại khúc nhạc đầu tiên. Riêng khúc nhạc 8, 12 giữ nguyên ý nhạc của khúc
nhạc đầu tiên nhưng chuyển sang âm giai thứ. Khúc nhạc 13 và 14 nhắc lại ý nhạc
của khúc thứ 10.
Về bố cục, ta có thể chia tổ khúc Bầy Chim Bỏ Xứ làm hai phần. Phần đầu nói đến
các loài chim ở trong nước rồi bay đi khắp thế giới : Bầy chim buồn bã, Chim
Quyên Từ Độ Bỏ Thôn Đoài, Bầy Chim Nhỏ Bé, Con Chích Choè Và Con Chào Mào, Chim
Bay Từ Đồng Lúa Phương Nam, Một Đôi Phượng Qúy, Trên Cành Vàng Con Hoàng Khuyên
Phần thứ hai nói đến những loài chim Việt khắp nơi trên thế giới tỏ tình hoài
hương rồi mang món quà tình yêu của mùa Xuân tươi đẹp đến cho những loài chim
trong nước. Rồi tất cả mở hội hoan ca trên đất nước vừa trải qua những cơn đau
khổ.
Điệu tính của 18 khúc nhạc đều thống nhất trừ một phần rất nhỏ hơi gượng ở khúc
thứ 9 và 13 (Én kể cho nghe, nhạc kể cho nghe...) Nếu chữ ''kể'' luyến láy khéo
léo sẽ làm ý nhạc duyên dáng hơn.
Đặc biệt khúc nhạc 11 tựa đề Lên Rừng Già Ba Mươi Sáu Thứ Chim phỏng theo dân
ca quan họ Bắc Ninh theo Hùng Lân và Nguyễn Thanh là ''chanh chua'' thì Phạm
Duy giữ nguyên ý nhạc chính của dân ca tuy nhiên đổi lời và thêm thắt để hợp
với ý ông muốn diễn tả. Đoạn kết ở khúc nhạc này ông xưng tụng sự cương quyết
của người ca sĩ có tiếng hát vượt thời gian khi không còn tự do thì im lặng
không hát nữa. Trong dân ca quan họ Bắc Ninh có bài Rầu Rĩ Là Con Chim Xanh nếu
Phạm Duy muốn dùng để diễn tả cùng ý trên trên cũng không đến nỗi gượng lắm :
Rầu rĩ là con chim xanh / Đêm đông dóng dả đỗ cành soan đâu
Sông sâu nước chảy đá mòn / Tình thâm mong trả, nghĩa còn đấy đây
Mong cho sum họp những ngày... Về hình thức ẩn dụ, trong lịch sử ca nhạc kịch
Việt Nam
thời Tự Đức và Thành Thái (1844-1907) có đại kịch tác gia Đào Tấn dùng tên mười
ngàn loại thuốc để dựng vở Vạn Bửu Trình Tường với một trăm hồi diễn trong một
trăm buổi. Nói như vậy những người hâm mộ nhạc Phạm Duy kỳ vọng ở ông vở Đại
Nhạc Kịch Bầy Chim Bỏ Xứ trong tương lai và lấy tổ khúc làm nhạc nền. Khởi đầu
từ chim đỗ quyên kết thúc và thăng hoa bằng chim Hồng, chim Lạc đó sẽ là những
hình ảnh rất đẹp để tạo hình, tạo sắc. Tựu trung Bầy Chim Bỏ Xứ là một đề tài
lớn, ít nhất đối với ba triêu người Việt tha hương sẽ là nền tảng cho giới hậu
sinh có thể nâng kích thước diễn tấu lên bằng đề tài. Nền tảng này không thể
phủ nhận, chính Phạm Duy đã dựng lên cho lớp người đi sau./
