VĂN HÓA ONLINE –VĂN HỌC NGHỆ THUẬT – THỨ SÁU 02 DEC 2022
Ý kiến/Bài vở vui lòng gởi về: lykientrucvh@gmail.com
Cham: Nhà thơ Inra Sara nói về người Cham ở VN
Căn cước công dân và điện hạt nhân Ninh Thuận
UNESCO vinh danh gốm Cham
Song Chi (BÀI II)
Gửi bài cho BBC từ Leeds, Anh Quốc
29/11/2022
Nguồn hình ảnh, Inra Sara -Facebook. Nhà thơ Inra Sara Phú Trạm
Trong phần tiếp theo (II) cuộc phỏng vấn với ông Inra Sara Phú Tram, nhà thơ, nhà phê bình văn học và người vận động gìn giữ văn học Cham, chúng tôi hỏi ông về câu chuyện điện hạt nhân dự kiến làm ở Ninh Thuận, nơi có cộng đồng Cham sinh sống, và những ưu tư khác.
Câu hỏi đầu tiên là về điều ông Inra Sara trăn trở nhất hiện nay, so với hai, ba chục năm trước, khi quan sát sự quan tâm của giới trẻ Cham bây giờ đối với văn hóa, sự sinh tồn của dân tộc Cham?
Inra Sara Phú Trạm: Hậu duệ hay thế hệ tiếp nối, nếu có thể nói thế - là điều tôi quan tâm hơn cả. Ở đây may mắn nữa, Cham là dân tộc duy nhất có đặc sắc riêng là Tagalau, Sáng tác - Sưu tầm - Nghiên cứu Văn hóa Cham, là điều các dân tộc thiểu số hay bản địa khác không có. Thế nên không lạ, khi từ cộng đồng này bật ra rất nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc mình. Từ thế hệ này đến thế hệ khác, Cham luôn xuất hiện các khuôn mặt nỗ lực làm sống dậy văn hóa dân tộc: Thiên Sanh Cảnh, Dohamide đến Po Dharma, Nguyễn Văn Tỷ sang Thành Phần, Sakaya Trượng Văn Món cho đến thế hệ mới nhất Isan Campa Quảng Đại Tuyên, Sohanim, Jaka Phú Tuệ Năng, Bá Minh Truyền…
Với truyền thống yêu và “làm văn hóa” ấy của dân tộc mình, tôi tin văn hóa Cham còn sống, và sống mạnh nữa qua sáng tác của thế hệ nhà văn nhà thơ Cham hôm nay bổ sung vào vốn cũ của ông bà. Dĩ nhiên tất cả tên tuổi ấy mạnh về lĩnh vực của họ: nghiên cứu chuyên sâu, chứ không thể đòi hỏi họ như một Inrasara là “dân thập cẩm” đúng nghĩa, vừa sáng tác, nghiên cứu, phê bình, diễn thuyết và cả hoạt động xã hội.
Có lần anh từng nhắc đến cụm từ “văn học ngoại vi” trong đó có văn học của các sắc dân bản địa, cộng đồng thiểu số. Sự e ngại, bảo thủ trong chính sách về văn học văn hóa của nhà nước VN khiến cho những dòng “văn học ngoại vi” trong đó có văn học của các sắc dân bản địa, cộng đồng thiểu số hoặc không xuất hiện nhiều hoặc chỉ chiếm một vị trí rất khiêm tốn trong dòng chinh thống của văn học VN. Anh nghĩ gì về điều này?
Inra Sara Phú Trạm: Văn học Việt Nam không chỉ quanh quẩn ở sáng tác thuộc Hội Nhà văn Việt Nam, nếu vậy thì văn học ta nhỏ và yếu là phải, mà còn ở nhiều nơi khác. Tôi gọi đó là văn học ngoại vi Việt Nam. Văn học ngoại vi là đâu?
Văn học miền Nam trước 1975, Văn học Việt hải ngoại, các tác giả với tác phẩm in ngoài luồng, tác giả chưa là (hay không muốn vào) Hội Nhà văn Việt Nam, văn học dân tộc thiểu số, các cây bút vùng sâu vùng xa, và cả người Việt viết bằng ngoại ngữ nữa.
Tại sao văn học ngoại vi đáng quan tâm?
Chả là, do chúng bị phân biệt đối xử, ít được đến với đại đa số bạn đọc. Từ đó người đọc hoặc không biết đến, hoặc biết mơ hồ, lắm khi biết sai về chúng. Gom tất cả chúng lại để làm giàu sang nền văn học Việt Nam, không hay sao.
Loại chúng ra khỏi nền văn học hiện đại là thiệt thòi lớn cho độc giả, cho nền văn học Việt Nam đa dân tộc và đa vùng miền. Hòa giải hòa hợp dân tộc trong văn học phải khởi từ suy nghĩ, thái độ và hành động thực lòng. Chứ phân biệt đối xử (với văn học dân tộc thiểu số), loại trừ (mang tính hận thù) với văn học ngoại vi, thì chúng ta mất, chứ chả được gì cả.
Về các dòng văn học này, tôi không nghĩ, mà làm - từ nhập cuộc phê bình. Viết tiểu luận, phê bình, tổ chức Bàn tròn Văn chương, chủ trì cà-phê thứ Bảy Văn học, cả luận chiến với thái độ lạc hậu…
Thuyết lí, tôi nhấn về tự do thể hiện qua tinh thần giải trung tâm hậu hiện đại. Phê bình, tôi ưu tiên thể loại thơ; thơ, tôi tập trung vào thơ Việt đương đại và nhấn về phía bộ phận sáng tác (bị cho là) ngoại vi. Tôi đã có khá nhiều tác phẩm đã xuất bản và chưa in về những chủ đề này.
Trước đây anh và cộng đồng Cham đã từng lên tiếng về vụ xây nhà máy điện hạt nhân ở Ninh Thuận. Anh có thể kể lại một chút về việc này không?
Inra Sara Phú Trạm: Lượt qua quá trình đấu tranh, đầu tiên là bài viết “Cham Pangdurangga, ngang bướng, đau khổ, kiêu hãnh và bất an” của Inrasara đăng trên Boxitvn.net, 24-3-2012, sau đó tôi trả lời phỏng vấn BBC, RFA, Tienve, mở hai cuộc thảo luận trên Inrasara.com: “Người Cham hiểu gì về Điện hạt nhân?”, và “Trí thức Cham nghĩ gì về Điện hạt nhân?” thu hút cả triệu lượt người vào đọc với vài trăm ý kiến phản hồi, cả Việt lẫn Cham, từ trong đến ngoài nước.
Tiếc là ở đó không có trí thức khoa bảng Cham nào có ý kiến cả! Ngoài ra tôi còn viết một cuốn tiểu thuyết có tên Tcherfunith, bên cạnh dẫn nhiều đoàn khách nước ngoài và trong nước tham quan khu vực Dự án…
68 người Cham kí tên vào Khảng thư phản đối gửi lên Thủ tướng Nhật Bản và Nga. Dẫu sao qua thảo luận, dư luận Cham tin chắc chắn rằng, nó sẽ bị hủy. Tin vậy thôi, chứ không trên cơ sở nào cả.
Dự án điện hạt nhân ở Ninh Thuận đã tạm dừng theo quyết định tại Nghị quyết 31 năm 2016 của Quốc hội. Anh có nghĩ rằng phần nào do sự lên tiếng, đấu tranh của đồng bào Cham hay còn vì những lý do nào khác?
Inra Sara Phú Trạm: Đúng là dự án này được tuyên bố tạm ngưng vào năm 2016, theo báo chí cho biết là do chi phí vượt trội so với loài điện năng khác, ngoài ra không gì thêm. Hỏi nó có bị tác động do sự lên tiếng, đấu tranh của đồng bào Cham hay không thì ta không biết được. Tôi có được chất vấn về khía cạnh này, và trả lời sự lên tiếng của cộng đồng Cham như giọt nước làm tràn li. Bởi nếu cả thế giới đấu tranh mà dân bản địa là Cham im ắng, thì còn đâu ý nghĩa!
Tuy nhiên, gần đây lại có những ý kiến trong Bộ Công thương vả cả Ủy ban Kinh tế của Quốc hội muốn xem xét lại chuyện phát triển điện hạt nhân vì cho rằng thế giới đang quay trở lại với điện hạt nhân. Và rằng dự án điện hạt nhân Ninh Thuận mới chỉ quyết định tạm dừng chứ không phải hủy bỏ. Về chuyện này anh có thêm những thông tin mới gì không, và quan điểm của anh ra sao thưa anh?
Inra Sara Phú Trạm: Sau khi thông báo ngưng Dự án, hai lần báo chí có thông tin Dự án sẽ tái khởi động. Còn khởi động thế nào thì không có tin gì thêm.
Vụ người Cham Bà-Ni ở VN năm 2015 khi đi làm Chứng minh nhân dân ở mục tôn giáo bị ghi thành Hồi giáo, sau này khi đi làm Căn cước công dân thì lại bị ghi là tôn giáo: khác hoặc Hồi giáo Bà-Ni, gây ra bức xúc trong bà con. Vụ này tới nay sao rồi anh?
Inra Sara Phú Trạm: Cham có tôn giáo riêng, rất đặc trưng Cham: đó là tôn giáo Ahiêr Awal. Cộng đồng Cham Pangdurangga (Ninh Thuận và Bình Thuận), ngoài Muslim chiếm số lượng nhỏ, có ba hệ:
‘Cham Jat’ là bộ phận tiền tôn giáo hiện ở hai làng, còn lại là Cham Bà-la-môn hay ‘Ahiêr’ là Ấn Độ giáo bản địa hóa, và Cham Bà-ni hay ‘Awal’ bản địa hóa Islam.
Mỗi hệ có hệ thống chức sắc ‘Halau janưng’ riêng. Rồi giữa hai hệ này còn có hệ thứ ba là: ‘Halau janưng Ahiêr Awal’ phụng sự cho cả hai phía tín đồ.
‘Ahiêr Awal’ là tôn giáo dân tộc, ở đó, Đấng tối cao như Brahma, Vishnu, Shiva hay Allah đã nhạt nhòa, còn lại là: Pô Yang và Muk Kei Ông bà Tổ tiên.
Kinh sách: Agal Ahiêr (rút một phần nhỏ kinh Bà-la-môn có sáng tạo thêm) và Agal Awal (rút một phần rất nhỏ Kinh Qu’ran có chú thích cách hành lễ). Nơi thờ cúng và hành lễ ‘ngak yang’ có: Bimong Kalan Tháp Đền và Sang Mưgik thường dịch là “Nhà chùa Bà-ni”. Tín đồ là: Cham Jat, Cham Ahiêr và Cham Awal.
Khái quát như vậy để biết, đó là tôn giáo dân tộc đặc trưng Cham. Lạ nhất là tôn giáo ấy không ý định truyền đạo, thế nên Nhà nước Việt Nam không phải lo về sự mở rộng của nó.
Nhưng rồi không hiểu từ đâu, đùng cái năm 2017, CMND của bà con Cham Bà-ni bị thay ‘Tôn giáo: Bà Ni’ bằng ‘Tôn giáo: Đạo Hồi’. Thế là bà con Cham Bà-ni lên mạng phản đối, để qua tám ngày đấu tranh, Tỉnh mới quyết định phục hồi lại tên tôn giáo như cũ. Dù chuyện đã xong, câu hỏi lớn đặt ra: can cớ từ đâu, và ai chịu trách nhiệm về thay đổi lén lút này, với mục đích gì?!
Chưa dừng tại đó, đến năm 2021 trong Danh mục Tôn giáo Chính phủ thì tên Bà Ni mất luôn, ai khai Bà-ni thì hoặc bị biến thành Hồi giáo hoặc tôn giáo khác.
Con số tín đồ Bà-ni 45.000 người được cộng dồn vào để tín đồ Hồi giáo nở ra thành: 70.394, lấn át hẳn tín đồ Cham Bà-la-môn: 64.547.
Bà con Bà-ni hỏi, tại sao chín tôn giáo có ít tín đồ hơn Bà-ni được giữ tên tôn giáo mình, Bà-ni thì không. Còn lại con số là Tứ Ân Hiếu nghĩa: 30.416, Cơ Đốc Phục lâm: 11.830, Mormon: 4.281, Bửu Sơn Kỳ hương: 2.975, Tịnh Độ Cư sĩ: 2.306, Bàhá’í giáo: 2,153, Hiếu Nghĩa Tà lơn: 401, Minh Sư đạo: 260, Minh Lý đạo: 193 người). Thêm một câu hỏi lớn khác, cần đến câu trả lời rốt ráo…
Như vậy hiện tại trong Căn cước Công dân mới, tín đồ Bà-ni đã được ghi đúng tôn giáo chưa?
Inra Sara Phú Trạm: Hiện tại trong Căn cước Công dân mới, như mọi tín đồ khác, Bà-ni cũng không được tên tôn giáo. Riêng trong hồ sơ do công an giữ thì Bà-ni chuyển thành Hồi giáo hay tôn giáo ‘khác’.
Về vụ mất tên Bà-ni trong Danh mục Ban Tôn giáo của chính phủ năm 2021 như anh nói, vậy bà con có định đấu tranh tiếp không anh?
Về vụ này, bà con quyết đấu tranh tới cùng. Cả đấu tranh để thay đổi tên Hội đồng Sư cả Hồi giáo Bà-ni tỉnh Ninh Thuận thành Hội đồng Sư cả Bà-ni tỉnh Ninh Thuận, như Báo cáo Tổng kết Đại hội năm 2016 đã quyết. Cần phải bỏ chữ “Hồi giáo” ra, bà con Bà-ni muốn thế, không thể khác.
Câu hỏi trong bài do Song Chi đặt theo yêu cầu của BBC News Tiếng Việt. Tác giả Inra Sara Phú Trạm sinh năm 1957 ở làng Chakleng - Mỹ Nghiệp, tỉnh Ninh Thuận, Việt Nam, một trong những làng Cham cổ nhất VN. Ông là nhà thơ, nhà phê bình văn chương nổi tiếng người Việt gốc Cham. Sáng tác của ông luôn là sự tìm tòi kết nối giữa hai dòng ngôn ngữ Việt-Cham, giữa việc bảo tồn bản sắc văn hóa cổ Cham và việc cổ suý điều mới trong văn học nghệ thuật đương đại VN và thế giới, như Tân hình thức, Hậu hiện đại.
Phan Rang - Kiều Maily: Tôi sợ những người trẻ sẽ dần quên văn hóa dân tộc mình
Chủ quyền biển VN qua văn hóa Chăm
Viếng lăng Tháp Chàm Pô Klông Garai Phan Rang
