VĂN HÓA ONLINE - VĂN HÓA - THỨ HAI 03 JUNE 2024
Hát Trống Quân
Gs Tiến sĩ Bùi Duy Tâm
(sưu tầm)
Hát trống quân là sinh hoạt văn hóa dân gian, bằng hình thức hát giao duyên của người Việt ở vùng đồng bằng và trung du từ Thanh Hóa trở ra. Nhiều vùng có hát trống quân, nổi tiếng nhất là ở Dạ Trạch, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên.
Trong đám hát trống quân, người hát thường được chia làm hai nhóm: nam và nữ được đứng ở hai bên dây của trống quân. Mỗi nhóm thường có từ 4 đến 5 người và đều là những người hát hay, ứng đối lời thơ nhanh. Hát trống quân được trình bày theo hình thức từng người hát một nên mỗi nhóm bên nam (hoặc nữ) cử một người đại diện vào hát trước để chèo kéo bên kia vào cuộc, khi người hát gần xong khổ thơ của mình thì bên nữ (hoặc nam) cử người của bên mình vào. Người hát vừa hát, vừa dùng một que tre nhỏ gõ vào sợi dây mây (như hình dưới đây) đệm cho giọng hát của mình và giữ nhịp mỗi khi hết một câu hát. Khi đối đáp so tài giữa hai cặp nam nữ nếu bên nào thua sẽ thay người khác vào hát tiếp.
Ảnh minh họa nghệ thuật hát trống quân. Nguồn: Internet
Về Hưng Yên thăm Phố Hiến cổ kính, thưởng thức hát trống quân Dạ Trạch và đặc sản Gà Đông Tảo trứ danh…
Hát Trống Quân Dạ Trạch.
Đặc sản Gà Đông Tảo trứ danh.
Hát trống quân thường có nội dung đề cập đến các sự kiện lịch sử, địa danh làng xã, tục cưới hỏi, sản vật quê hương… Vì vậy, có thể coi nội dung các câu hát là kho sử liệu quý về lịch sử làng xã, có tính giáo dục cao trong cách thức ứng xử, ca ngợi cái đẹp, phê phán cái xấu.
Lịch Sử
Phần lớn người dân không rõ hát trống quân có từ bao giờ, chỉ biết được cha ông truyền lại và hát đến nay. Tuy nhiên, ở Dạ Trạch, các cụ cho rằng, hát trống quân có từ đời vua Hùng thứ 3, khi công chúa Tiên Dung gặp và kết duyên với Chử Đồng Tử, khai phá vùng đất này, dạy dân cách trồng lúa, ươm tơ, dệt vải và dạy dân cả điệu Hát Trống Quân. Hát Trống Quân Dạ Trạch gắn liền với Lễ hội Chử Đồng Tử.
Cũng có người cho rằng, Triệu Quang Phục khi đánh thắng Trần Bá Tiên liền cho quân sĩ ăn mừng bằng cách gõ nhịp ngay trên thuyền, trong những bụi lau sậy tại đầm lầy Dạ Trạch.
Hát trống Quân xuất hiện trong Tết Trung Thu từ đời vua Trần Nhân Tông, vua Lý Thái Tổ, vua Quang Trung (Nguyễn Huệ) và vua Lê Thánh Tông.
Theo sử sách, hát trống quân có quá trình hình thành và phát triển rất sớm, từ thời Triệu Việt Vương, gắn liền với sinh hoạt cộng đồng trong suốt chiều dài lịch sử của người dân quê.
Tục truyền, hát trống quân xuất hiện vào đời nhà Trần, thời kháng chiến chống quân Nguyên, binh sĩ khi giải trí ngồi thành hai hàng đối nhau, một bên là "Hát xướng", một bên là "Hát đáp", khi hát gõ vào tang trống để làm nhịp.
Theo Phan Kế Bính trong sách "Việt Nam phong tục" (trang 49), tục hát trống quân có từ đời vua Quang Trung (Nguyễn Huệ), "Khi ông đem quân ra Bắc, quân sĩ lắm kẻ nhớ nhà. Ông mới bày ra một cách cho trai gái hát đối đáp với nhau để cho quân sĩ vui lòng mà đỡ nhớ nhà. Có đánh trống làm nhịp cho nên gọi là hát trống quân"
Hát trống quân ở Bắc Bộ nói chung và ở Hưng Yên nói riêng có nguồn gốc gắn liền với những sự kiện chống ngoại xâm của dân tộc, mang đậm dấu ấn lịch sử Đại Việt.
Hát trống quân là loại hình dân ca thi tài đối đáp thông qua những câu hát giao duyên có nội dung trao đổi về kinh nghiệm sống giữa nam, nữ thanh niên, rất phổ biến ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng, Trung du và miền núi phía Bắc, khu vực tỉnh Thanh Hóa của Việt Nam.
Nghệ thuật Trống Quân phát triển nhất ở Hưng Yên đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Các tỉnh lân cận như Hải Dương, Bắc Ninh, Vĩnh Phúc cũng có di sản này như nghề hát trống quân ở xã Thúc Kháng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương; làng Bùi Xá xã Ninh Xá, thị xã Thuận Thành, phía nam tỉnh Bắc Ninh và trống quân Đức Bác, huyện Sông Lô, Vĩnh Phúc đã cũng được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Hát trống quân đã được đưa vào khoa sáng tác (Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam) như một môn học chính.
Trước 1945, Hát trống quân ở Hưng Yên rất thịnh hành, tổ chức nhiều tại làng và giao lưu với các vùng lân cận. Trong kháng chiến chống ngoại xâm, hát trống quân nơi đây không còn được trình diễn như xưa, có nguy cơ thất truyền. Sau những năm 1980, người dân các nơi dần khôi phục các hoạt động giải trí, trong đó có Hát trống quân. Nhiều địa phương đã thành lập các đội văn nghệ hay câu lạc bộ, như: Đội văn nghệ thôn Đức Nhuận (năm 1985), Câu lạc bộ Hát trống quân Hương Nhãn (năm 2008), Câu lạc bộ Hát trống quân thôn Tiên Kiều (năm 2000), Câu lạc bộ Hát trống quân thôn Kênh Cầu (năm 2014), Đội văn nghệ thôn Phú Mỹ, Câu lạc bộ Nghệ thuật truyền thống xã Hùng An (năm 2001), Tổ Hát trống quân thôn Đồng Chung (năm 2010), Câu lạc bộ Hát trống quân lời cổ (năm 2010). Riêng Câu lạc bộ hát trống quân ở xã Dạ Trạch, huyện Khoái Châu hiện có 6 Nghệ nhân ưu tú.
Hát trống quân là dân ca đối đáp, giao duyên, trao đổi kinh nghiệm sống trong xã hội nông nghiệp lúa nước, được tổ chức chính vào dịp Tết Trung thu. Người dân thường tổ chức hát trống quân vào dịp nông nhàn, sau vụ mùa thu hoạch. Đây là hình thức sinh hoạt mang tính thời vụ, bởi nó phụ thuộc vào chu kỳ cây trồng nông nghiệp. Ngoài ra, các làng còn tổ chức hát vào dịp hội làng, như lễ hội đền Dạ Trạch (tháng Hai Âm lịch).
Người hát trống quân thực hành ở nhiều không gian khác nhau như: lúc đi cấy, làm đồng, trong dịp Tết Trung thu, trong lễ hội, đám khao… Trước đây, hát trong đám khao là hình thức sinh hoạt văn hóa của các gia đình có người được phong chức, phong sắc, lên lão… Người ta tổ chức đám hát ở ngay tại sân nhà chủ. Những người hát hay, ứng đối giỏi trong vùng được mời đến hát, gia chủ và dân làng cũng có thể tham gia. Tuy nhiên, đây thường được coi là sân chơi của những người tầng lớp cao, nên giới bình dân ít khi tham dự. Bởi vậy, có thể coi hát trong đám khao là trình diễn mang tính nghệ thuật cao nhất của hát trống quân. Và, gia chủ bao giờ cũng treo thưởng cho những người ứng đối tài giỏi nhất, hát hay nhất.
Hình thức hát trống quân
– Sinh hoạt mang tính thi thố, đối đáp, dân gian gọi là đám hát, thường được tổ chức vào buổi tối, rất hiếm khi tổ chức ban ngày.
– Sinh hoạt tự do, ở mọi lúc mọi nơi, thuộc về những cá nhân đơn lẻ. Người ta có thể hát khi đi cấy, đi làm cỏ, lúc nghỉ bên vệ đường… phần nhiều là để giải trí. Với hình thức sinh hoạt này, người trẻ có điều kiện học hỏi và rèn luyện theo lớp đi trước và hình thành lớp người kế cận.
Hát trống quân là dạng hát nói, hát kể nương theo niêm luật và thanh điệu bằng trắc. Các điệu hát trống quân chủ yếu là thể lục bát, song thất lục bát hay thất ngôn bát cú biến thể chút ít. Khi diễn xướng hát trống quân, người hát phải biết “phát tiếng”, “nhả lời”, chuyển âm tạo điệu. Chủ đề thường ca ngợi quê hương đất nước, lao động sản xuất, tình yêu đôi lứa, các điển tích văn học.
Một đặc điểm khác khá đặc trưng của diễn xướng hát trống quân là có hiện tượng thay đổi cấu trúc lời thơ, đặc biệt ở Dạ Trạch, người hát thường hát trước 4 từ sau của câu 6 ở đầu mỗi lần hát và hát trước từ thứ 8 của câu 8 trước từ thứ 7 ở cuối mỗi lần hát. Hiện tượng này là thủ pháp nhấn từ, nhấn mạnh vào cụm từ 3-4-5-6 và từ 8, cụ thể: câu lục mở đầu là 3-4-5-6/1-2-3-4-5-6; câu bát kết thúc mỗi trổ (người địa phương gọi là câu đổ) là 1-2-3-4-5-6/8-7-8. Đây được coi như một thủ pháp nghệ thuật đặc biệt, đôi khi gặp ở Hát trống quân phổ biến hay thể loại nhạc cổ truyền Bắc Bộ khác nữa. Tuy nhiên, nó không trở thành một hiện tượng mang tính quy luật như ở trống quân Dạ Trạch. Khi câu đổ vang lên là dấu hiệu báo kết trổ để bạn hát đối đáp chuẩn bị nhập cuộc, tiếp nối.
Để thực hành Hát trống quân, không thể không kể đến việc chế tác trống quân, ngôn ngữ âm nhạc, lối hát, phương thức diễn xướng.
Chế tác trống quân
Theo các nghệ nhân, khi làng lập đám hát, việc đầu tiên phải làm là dựng trống (bắc trống). Trước hết, chuẩn bị một sợi dây mây tươi dài khoảng 4,5 – 5m, hai chiếc cọc tre hoặc gỗ dài chừng 35 – 40cm, một thùng gỗ (hoặc sắt tây) có đường kính từ 35 – 45cm, cao khoảng 45 – 50cm và một cái nạng gỗ (làm bằng chạc cây) cao chừng 12 – 15cm. Dây mây được ngâm nước để đạt tới độ mềm dẻo cần thiết, rồi đập dập 2 đầu dây và buộc chặt vào 2 cái cọc. Cọc được kéo căng sợi mây ra và đóng lút 2 đầu xuống nền đất rắn. Giữa hai đầu sợi mây là thùng gỗ lật úp, được gia cố bằng 3 đai tre, miệng thùng được chêm cách đất để tạo khe thoát âm. Sợi mây được gác lên nạng gỗ đặt giữa đáy thùng, căng tối đa, để đảm bảo tiếng vang của trống quân. Nghệ nhân vừa căng dây, vừa điều chỉnh âm thanh cần thiết. Cái thùng có vai trò như bầu cộng hưởng còn chiếc nạng là ngựa đàn. Khi diễn xướng, 2 người hát bên nam và bên nữ bắc ghế ngồi chéo nhau quay mặt vào thùng gỗ. Đến phiên ai hát thì người đó dùng dùi gõ vào đoạn dây mây ở gần nạng gỗ, trống sẽ phát ra những âm thanh không xác định cao độ, sắc thái hơi giống với tiếng trống da loại nhỡ, nhưng nghe nhỏ và đanh hơn.
https://youtu.be/dKypImY8Ul4
Hiện ở Dạ Trạch, nghệ nhân vẫn dùng dây mây, nạng để căng trống. Tuy nhiên, họ dựng trống bằng cách đào một hố sâu khoảng 20 – 30 cm, đổ vỏ ốc xuống, bắc hai thanh tre lên miệng hố và úp thùng gỗ lên, chia đều dây mây buộc hai đầu dây vào hai cọc, úp nạng gỗ xuống và nâng dây mây lên trên nạng cho cân. Hoặc để thuận tiện khi trình diễn theo sân khấu hóa, họ không đào hố mà dùng miếng gỗ dài 5 – 6m để đặt trống lên trên (như hình dưới đây). Một số địa phương khác, nay không làm trống quân mỗi khi có đám hát, mà chuyển sang dùng trống bịt da hai đầu và dùi gõ trực tiếp.
Ngoài chức năng giữ nhịp và tạo âm nền tiết tấu đệm cho giọng hát, trống quân còn được dùng để phân ngắt giữa các câu thơ, các trổ hát. Bên cạnh đó, nó còn khỏa lấp chỗ trống khi người hát chưa kịp nghĩ lời ca tiếp theo.
Âm nhạc:
Giống như ở nhiều vùng từ đồng bằng đến trung du, các bài Hát trống quân ở Hưng Yên cũng thuộc loại nhịp chẵn (nghĩa là có sự luân phiên đều đặn giữa phách mạnh và phách nhẹ). Một số câu hát có lời ca trùng khớp với những câu hát của các loại hình âm nhạc dân gian khác.
Hát trống quân ở Hưng Yên có lúc dùng nhạc cụ đệm (trống quân) trong đám hát, có lúc không (khi hát trống quân tự do). Trống quân trong đám hát có nhiệm vụ giữ nhịp với những âm hình, tiết tấu khác nhau, thường thống nhất ở tính trữ tình/bình ổn. Các dạng tiết tấu không chỉ “đệm”, “làm nền” cho giọng hát, mà trong nhiều trường hợp, còn giữ vai trò “lưu không” khi thay đổi các giọng hát (từ giọng nam sang giọng nữ hoặc ngược lại). Giai điệu của hát trống quân gần với ngữ điệu của tiếng nói, lời được chuyển tải từ thơ.
Lời Ca:
Lời ca của hát trống quân là tiếng nói tâm tình, ước vọng về một cuộc sống tươi đẹp, thể hiện trí tuệ của người lao động trước những hiện tượng tự nhiên và xã hội. Do bản chất của Hát trống quân là hình thức hát đối đáp trai gái nên tình yêu nam nữ vẫn là chủ đề nổi bật nhất, biểu hiện ngay từ cách xưng hô: anh – em, chàng – nàng, ta – mình giữa các cặp hát.
Diễn Xướng:
Hát trống quân có thể diễn xướng khi đi làm đồng, trong hội hè, ở đám khao… Trong từng trường hợp nhất định, trật tự các bài Hát trống quân có thể khác nhau, tùy theo nội dung của câu hát, bài hát: hát chào, hát mời, hát mời trầu, hát giao duyên, hát đố, hát họa, hát thách cưới, hát chia tay.
Vì quan trọng nên xin nhắc lại: trong một đám hát trống quân trước đây, người hát thường được chia làm hai nhóm: nam và nữ, đứng ở hai bên dây của trống quân. Mỗi nhóm thường có từ 4 đến 5 người, là những người hát hay, ứng đối lời thơ nhanh. Đại diện mỗi nhóm ngồi hát ở hai bên. Hát trống quân được trình bày theo hình thức từng người hát một, do đó, đầu tiên bên nam (hoặc nữ) cử một người vào hát trước để chèo kéo bên kia vào cuộc, khi người hát gần xong khổ thơ của mình thì bên nữ (hoặc nam) cử người của bên mình vào. Người hát vừa hát, vừa dùng một que tre nhỏ gõ vào sợi dây mây đệm cho giọng hát của mình, đồng thời, giữ nhịp mỗi khi hết một câu hát. Khi cặp nam nữ đối đáp so tài, tất có kẻ thắng, người thua. Và, bên nào thua sẽ thay người khác vào hát tiếp.
Về cấu trúc, mỗi lượt hát đối (hay đáp) được coi như một trổ. Mỗi trổ hát gồm ít nhất 2 cặp thơ lục bát. Những trổ hát dài nhất thường không quá 12 đến 14 cặp thơ.
Các hình thức diễn xướng có tổ chức với những chủ đề, nội dung đặc trưng, một đám hát trống quân bao giờ cũng được chia thành nhiều chặng. Quy trình diễn xướng hát trống quân thường biểu hiện cấu trúc kiểu mở đầu – tiếp diễn – kết thúc với tính lề luật khá cao. Có thể thấy ở trình tự: hát lập đám (hát chào), hát vận, hát giao hẹn, hát mời nước, hát mời trầu, hát huê tình, hát họa, hát đố, hát thách cưới, hát kể chuyện ..., kết thúc bằng hát chia tay.
Tại Dạ Trạch, các nghệ nhân cho biết, mỗi đám hát phải có đủ bốn đôi nam nữ, trải qua các chặng, một đôi có thể hát suốt đêm, có khi một vài đêm. Ngày nay, những người yêu thích hát trống quân cổ đã biên soạn và dựng lại được bốn đôi đặc trưng của hát trống quân xưa.
Mở đầu, xen giữa hay kết thúc các trổ, các phần, người hát thường sử dụng những làn điệu dân ca khác như hát ví, cò lả, sa mạc…gọi là hát xui (hát trợ giúp) làm phần kết nối. Chúng có tác dụng như những đoạn chen, khiến cho tính nghệ thuật của đám hát thêm phong phú, làm cuộc chơi thêm hấp dẫn. Mặt khác, đặc điểm đó cũng đòi hỏi người trình diễn buộc phải có khả năng bẻ làn, nắn điệu, phải được rèn luyện theo thời gian. Để khai mạc buổi hát trống quân, một nghệ nhân cao tuổi kiểm tra chất lượng âm thanh của trống và giới thiệu quê hương mình.
Tóm lại ngày nay, hát trống quân đang phát triển ở nhiều nơi và được bảo tồn, lưu giữ khá đầy đủ tại Hưng Yên như các xã: Dạ Trạch, An Vỹ, Hàm Tử (huyện Khoái Châu); Tân Tiến, Nghĩa Trụ, Vĩnh Khúc (huyện Văn Giang); Đồng Than (huyện Yên Mỹ); Bãi Sậy, Hoàng Hoa Thám (huyện Ân Thi); Dị Chế, Hải Triều, Thụy Lôi, Cương Chính (huyện Tiên Lữ); Thọ Vinh, Đức Hợp, Hùng An (huyện Kim Động); Việt Hưng (Văn Lâm). Một số câu lạc bộ ở các xã: Dạ Trạch, Vĩnh Khúc, Đồng Than đã tổ chức truyền dạy hát trống quân cho thế hệ trẻ để lưu giữ cho mai sau. Đáng chú ý, trên địa bàn tỉnh Hưng Yên hiện có 6 nghệ nhân hát trống quân được xem là những viên ngọc quý hiếm của nghệ thuật dân gian.
Hát trống quân ở mỗi địa phương có chút ít khác nhau về làn điệu, cách thức, thời điểm hát nhưng có đặc điểm chung là cách thức hát xướng giống nhau, làn điệu gần giống nhau và sử dụng một loại Trống để đánh nhịp khi hát và đoạn "Lưu không" giữa những câu đối đáp.
Hát Trống Quân phổ biến ở Bắc Việt thường được tổ chức vào ban đêm trong những tuần trăng tháng bảy, tháng tám Âm lịch, ngoài ra còn được tổ chức hát thi vào những ngày hội. Trong những ngày mùa, những người thợ gặt ở nơi khác đến thường tổ chức hát với trai hoặc gái trong làng hoặc giữa họ với nhau vào buổi tối, lúc nghỉ việc. Hát Trống Quân thường được tổ chức ngoài sân nhà hoặc ở bãi cỏ rộng, ở gần Đình làng, giữa một bên là nam và một bên là nữ.
Hát dân ca trống quân chia làm hai thể loại: Hát giao duyên và hát thờ, trong đó hát giao duyên gồm các làn điệu: Hát trống quân, hát mó cá, hát đúm, xin hoa đố chữ; hát thờ gồm các làn điệu giáo trống, giáo pháo, thơ nhang. Hát trống quân đa số là hát theo vần điệu lục bát (trên sáu, dưới tám)
Về âm nhạc, Hát Trống Quân là một làn điệu gần với tiếng nói hơn. Vì lời ca là thơ lục bát và mỗi lần hát có thể dài ngắn khác nhau, nên giai điệu biến đổi theo dấu giọng, Hát Trống Quân lấy đối lời làm chính và được diễn xướng ở tốc độ nhanh vừa, lời ca chỉ có vài tiếng đệm nhằm phục vụ cho việc xây dựng giai điệu như: thời, có mấy, hời, ư, nầy, rằng ... Đoạn tiết tấu "Lưu không" của hát Trống Quân: ♪♪|♪♬ ♪♪|♩ ♪♪|♪♬ ♪♪| hoặc ♪♪|♩ ♪♪|♩ ♪♪|♪♬ ♪♪|
Kết luận- Mời độc giả xem Một bài Hát Trống Quân mẫu:
Có đám mây xanh
Trên trời (thời) có đám mây xanh
Ở giữa (thời) mây trắng (ấy)
Chung quanh mây bển vàng (ư…) – "Lưu không"
Ước gì (thời) anh lấy được nàng thì anh (này)
Mua gạch (ấy) Bát Tràng đem về xây (ư…) – "Lưu không"
Xây dọc (thời) anh lại xây ngang (chứ)
Xây hồ (thời) bán nguyệt (ấy)
Cho nàng chân rửa chân (ư…) – "Lưu không"
Nên chăng (thời) tình ái nghĩa ân
Chẳng nân (này) phi giả (ấy)
Về dân Tràng Bát Tràng – "Lưu không"
và thưởng thức các Youtube dưới đây như để thuyết minh các sinh hoạt Hát Trống Quân
(Người viết tham khảo hay trích đoạn các tài liệu trên mạng xã hội như ... DCH.GOV.VN-First Vietnam, Khánh An-Tin Mới và Wikipedia)
* Giáo sư Tiến sĩ Bùi Duy Tâm, nguyên Khoa trưởng Đại học Y Khoa Huế. Ông là tác giả của 9 BỨC TRƯỚNG, 18 cuốn SÁCH và 23 cuốn ALBUM về hình ảnh và tài liệu văn hóa Việt Nam.
Từ khi du học về nước, từ năm 1964 đến năm 1975, ông đã phục vụ khoảng 15 chức vụ trong chế độ Việt Nam Cộng Hòa. Xin kể một số chức vụ được biết: Khoa trưởng Đại học Y khoa Huế (1967-1972), sáng lập Đại học Y khoa Minh Đức (1972-1975), Chủ nhiệm bộ môn Sinh Hóa tại y khoa Saigon, Chủ Nhiệm nguyệt san Gió Khơi và Chủ Bút nguyệt san Phương Đông, Chủ Tịch Sáng Lập Phong Trào Thanh Niên Văn Hóa GIÓ KHƠI từ 1965-1975, Giáo Sư trường Đại Học Nông Lâm Súc, Giáo Sư trường Đại Học Khoa Học Saigon, Giám Đốc Phòng Thí Nghiệm Sinh Hóa Học Viện Pasteur Saigon, Chủ Tịch Hội Đồng Cố Vấn trường Quốc Gia Âm Nhạc Saigon / Nhạc Viện Saigon, Giám Đốc Sinh Viên Vụ Viện Đại Học Vạn Hạnh, Chủ Tịch Hội Đồng Xây Dựng Đại Học Tin Lành, Cố Vấn Danh Dự Hội Đông Y VN, Cố Vấn Danh Dự Tổng Cuộc Bóng Bàn VN, Đại Diện miền Nam VN trong Ủy Ban Hòa Giải & Kiến Thiết các nước Đông Dương, v.v…
