Nobel văn chương 2018: Olga Tokarczuk

VĂN HÓA ONLINE - VĂN HÓA VĂN HỌC - THỨ HAI 25 NOV 2019

Nobel văn chương 2018: Olga Tokarczuk

Trần Doãn Nho/Người Việt 

November 20, 2019

Nhà văn Olga Tokarczuk. (Hình: Sascha Schuermann/AFP via Getty Images)

Ngày 10 Tháng Mười, 2019, Hàn Lâm Viện Thụy Điển trao giải Nobel văn chương 2018 cho Olga Tokarczuk.

Hiếm nhà văn nào có được vinh dự như bà: một năm đoạt được hai giải văn chương thuộc loại lớn nhất hành tinh, Man Booker International và Nobel 2018!

Được báo The Guardian (Anh) gọi là người “phụ nữ tóc lọn” (dreadlocked) vì đầu tóc luôn luôn được kết thành lọn, Olga Tokarczuk, nhà văn, nhà trí thức và cũng là một nhà hoạt động xã hội nổi tiếng, sinh năm 1962 tại Sulechów, Ba Lan. Cha mẹ bà đều là nhà giáo, và người cha còn làm việc trong thư viện nhà trường, nhờ thế, bà hầu như đọc tất cả mọi thứ mà bà có thể có được lúc còn thơ ấu. Tốt nghiệp đại học chuyên ngành tâm lý học tại đại học Warsaw, bà làm việc trong vai trò của một chuyên viên tâm lý trị liệu, trước khi trở thành nhà văn chuyên nghiệp.

Tác phẩm đầu tiên của bà xuất hiện trên văn đàn vào năm 1993 là “Podróz ludzi Księgi” (Journey of the People of the Book/ Hành Trình của Người Sách), một loại truyện ngụ ngôn hiện đại lấy bối cảnh của thế kỷ thứ 17 ở Pháp và Tây Ban Nha, nói về chuyến du hành của cuốn sách thần bí và tình yêu vĩ đại của hai nhân vật chính đi tìm sách trong dãy núi Pyrenees.

Bà bắt đầu nổi tiếng với tác phẩm thứ ba qua  truyện dài “Prawiek i inne czasy” (Primeval and Other Times/Thời Nguyên Thủy và Những Thời Đại Khác), xuất bản năm 1996, mô tả một chuyến phiêu lưu gia đình gồm nhiều thế hệ kế tiếp nhau diễn ra trong một ngôi làng tưởng tượng, nơi thu nhỏ của thế giới và cũng là nơi mà mọi vui, buồn của nhân loại hội tụ vào nhau.

Pha trộn giữa tính cách hoang đường và những chi tiết hiện thực sống động, truyện được xem như là một tác phẩm văn xuôi thần thoại vĩ đại của Ba Lan. Bằng cách sử dụng những giai đoạn gãy khúc của lịch sử, bà xây dựng nên một huyền thoại kết nối tất cả biến cố lịch sử vào với nhau. Qua truyện này, Tokarczuk “tìm thấy cảm hứng từ những tấm bản đồ và góc nhìn từ trên cao, khiến ta tìm thấy trong cái vũ trụ thu nhỏ một tấm gương phản chiếu vũ trụ to rộng bên ngoài,” theo nhận xét của Ban Giám Khảo Hàn Lâm Viện Thụy Điển.

Tác phẩm hàng đầu của bà là một truyện dài lịch sử, “Księgi Jakubowe” (The Books of Jacob/Kinh Sách của Jacob), dày 900 trang, kể lại câu chuyện về lãnh tụ của một hệ phái Do Thái Giáo thế kỷ thứ 18 mà tín đồ xem như Đấng Cứu Thế, bị bắt buộc phải thuyết phục tín đồ của mình cải đạo sang Thiên Chúa Giáo hay Hồi Giáo. Tác phẩm này đoạt giải Nike, một giải văn chương có uy tín của Ba Lan, nhưng đồng thời lại gây ra chỉ trích ở Ba Lan vì đã đề cập đến một giai đoạn đen tối trong lịch sử Ba Lan.

Một tác phẩm nổi tiếng khác của bà là “Bieguni” (Flights/Những Chuyến Bay), xuất bản năm 2007, đề cập đến chuyện du hành trong thế kỷ 21 diễn ra trong khung cảnh biên giới và hiện tượng xuyên biên giới. Nhằm truyền đạt ấn tượng của một bộ bách khoa rộng lớn, phản ảnh một thế giới luôn luôn ở trong chuyến bay hằng cửu, bà đưa vào những tấm bản đồ và tranh vẽ xưa cũ vào trong truyện. Qua tác phẩm này, bà có ý muốn thu tóm nhiều góc nhìn mâu thuẫn nhau vào trong một toàn thể thống nhất. “Flights” đoạt giải “Man Booker International” của Anh, một giải văn chương quốc tế chỉ đứng sau giải Nobel, vào năm 2018.

Nhà văn Olga Tokarczuk (trái) với tác phẩm “Bieguni” xuất bản năm 2007, cùng dịch giả Jennifer Croft – người chuyển “Bieguni” sang tiếng Anh với tựa đề “Flights” (Những Chuyến Bay). (Hình: Janie Airey/Man Booker Prize/bookhaven.stanford.edu)

Là một người hoạt động cho cả nữ quyền và thú quyền, ủng hộ môi sinh và ăn chay, bà thú nhận là bà đã trải qua nhiều đêm mất ngủ khi nghĩ đến những thú vật bị giết lấy thịt trong những lò sát sinh hay trong các trại chăn nuôi. Từ đó, bà viết truyện “Prowadź swój pług przez kości umarłych” (Drive your plow over the bones of the dead/Lái Máy Cày Trên Thịt Xương Người Chết), kể lại một vụ giết người kinh dị, nhưng hàm ý lên án sự giết hại thú vật và tàn phá môi sinh.

Được xem như là nhà văn tài hoa nhất của Ba Lan hiện nay, Olga Tokarczuk đưa độc giả đi tìm chân lý xuyên qua những vũ trụ đa sắc trộn lẫn một cách tinh vi giữa hiện thực và siêu hình. Với sở trường về nghệ thuật kể chuyện, văn của bà vừa gây cảm xúc vừa đầy kiến thức và có chiều sâu triết lý. Tác phẩm của bà do đó, hết sức đa dạng, từ những câu chuyện mang tính triết học cho đến truyện trinh thám, siêu hình và lịch sử.

Bà phát biểu, “Với tôi, viết truyện dài là kể một câu chuyện thần tiên cho chính mình, trong quá trình đi đến tuổi trưởng thành.” Trong thế giới truyện của bà, cái hữu lý trộn lẫn với cái phi lý. Đó là một thế giới luôn luôn chuyển dịch, không có điểm dừng, trong đó tiểu sử và cá tính của những nhân vật đan bện vào nhau, được diễn tả trong một thứ ngôn ngữ phong phú, đầy chất thi ca.

Nhà phê bình văn học Kinga Dunin nhận xét, “Olga là một nhà huyền bí học mãi miết đi tìm chân lý, một thứ chân lý chỉ có thể vươn tới bằng chuyển động, bằng xuyên biên giới.” Tất cả mọi hình thức, định chế hay ngôn ngữ đều phải linh động, chuyển biến, nếu không sẽ chỉ là cái chết, theo bà. Bà diễn tả mình như là một con người không có tiểu sử. “Tôi không có một tiểu sử rõ ràng (…) Tôi được những nhân vật toát ra từ đầu óc của tôi cấu thành.”

Mặt khác, là một người say mê phân tâm học, bà có một “cái nhìn thấu suốt độc đáo khi đi vào tâm lý của một nhân vật.” Văn của bà đầy nhịp điệu, trong sáng, trữ tình; đó là thứ văn phong có mục đích “tái sáng tạo câu chuyện bằng cách nối lại những đoạn gãy khúc của câu chuyện,” theo nhận xét của Jennifer Crift, người dịch hai truyện dài của bà sang tiếng Anh.

Ban Giám Khảo Hàn Lâm Viện trao giải cho Olga Tokarczuk vì “lối viết đầy tưởng tượng, bằng một sự đam mê uyên bác, tiêu biểu cho một hình thức sống xuyên biên giới.” Các tác phẩm của bà “tập trung vào chuyện di dân và dịch chuyển văn hóa,” theo đó, dịch chuyển xuyên biên giới được xem như là như một cung cách sống. Olga Tokarczuk “không bao giờ xem hiện thực là thứ gì đó ổn định hay vĩnh cửu. Bà xây dựng tiểu thuyết của mình trong sự căng thẳng của những xung đột, giữa tự nhiên và văn hóa, giữa tỉnh táo và điên rồ, giữa nam và nữ, giữa thân thuộc và chia lìa.”