Thành Gia Định / Pháp biến SàiGòn thành "Hòn ngọc Viễn Đông" ra sao?

31 Tháng Ba 201611:41 CH(Xem: 17724)

"BÁO VĂN HÓA-CALIFORNIA" THỨ  SÁU 0I  APRIL  2016

Người Pháp biến Sài Gòn thành "Hòn ngọc Viễn Đông" ra sao?

31/03/2016

TTO - Người Pháp sau khi chiếm 6 tỉnh Nam kỳ 1862, đào ngay con kênh rất dài, rất rộng phía bắc Sài Gòn, suýt soát  lũy Bán Bích 1772. Nhưng họ đã bỏ dở con kênh dài nhất nhưng cũng "bí ẩn" nhất Sài Gòn.

image053

Một vài góc nhìn Sài Gòn thời thuộc Pháp (từ trái qua phải, trên xuống dưới): Phía sau Nhà hát lớn nhìn ra đường Nguyễn Huệ, Ngã tư Nguyễn Huệ - Lê Lợi, Nhà hát lớn nhìn từ đường Lê Lợi, rạch Thì Nghè khu vực Đa Kao - Ảnh tư liệu

Đó là con kinh do người Pháp đào năm 1862 từ dự án "TP Sài Gòn 500 ngàn dân" 1861 của Trung tá công binh Coffyn. 

Trên bản đồ hiện nay, con kinh này bắt đầu từ đường Trần Quang Khải (Q.1, TP.HCM) thẳng qua giữa rạch Thị Nghè, cắt ngang đầu rạch Thị Nghè, qua đường Cách Mạng Tháng Tám (Q.3), vòng ra sau lưng sân Phú Thọ (Q.11) và đâm xuống và nối với kênh Lò Gốm, chạy sát sau lưng đồn Cây Mai (góc Hồng Bàng - Nguyễn Thị Nhỏ hiện nay).

40.000 dân Sài Gòn và 5 tỉnh Nam kỳ còn lại được huy động đào kinh này, một số lượng người rất lớn so với dân số Nam kỳ lúc đó cho thấy người Pháp đã kỳ vọng ra sao với nó. 

Tham vọng bị bỏ dở của "kênh Thắt Lưng" cho Sài Gòn

Mời bạn coi một trong những tấm bản đồ chính xác nhất về Sài Gòn người Pháp vẽ trong thế kỷ 19, đó là tấm bản đồ vẽ năm 1892, đúng 30 năm sau khi Pháp chiếm trọn Nam kỳ lục tỉnh:

image054

Bản đồ Sài Gòn và vùng phụ cận 1892 cho thấy kênh Vòng Thành phía Bắc Sài gòn - Chợ Lớn hiện lên rất rõ, bao Sài Gòn - Chợ Lớn thành một cù lao giữa bốn bề sông nước. Và hệ thống một loạt đường sá từ Sài Gòn ra Chợ Lớn hầu như song song với hướng đông nam của cổng chính 2 thành Gia Định  - Ảnh tư liệu - Đồ họa và chú thích đối chiếu với đường phố hiện nay: TRỊ THIÊN - M.C


Con kênh này gần như nương theo lũy Bán Bích của Nguyễn Cửu Đàm  cho Quy hoạch Sài gòn 1772.

image055

Lũy Bán Bích trong Quy hoạch Sài Gòn 1772 trên bản đồ Trần Văn Học 1815 - Ảnh tư liệu - Đồ họa: TRỊ THIÊN


Người Pháp gọi đó là kênh Ceinture (canal de Ceinture - kênh Thắt Lưng), dân Sài Gòn hồi thập niên 1960 vẫn gọi là kênh Vòng Thành.

Con kênh này nối hai đầu rạch Bến Nghé với rạch Thị Nghè, tạo một đường nước bao hoàn toàn vùng Sài Gòn Chợ Lớn, thay lũy Bán Bích 1772. Và như vậy, với rạch Thị Nghè - sông Sài Gòn - rạch Bến Nghé - kênh Vòng Thành, Sài Gòn trở thành vùng cù lao. 

Dự tính của người Pháp không dừng lại ở đó. Kèm theo con kênh, người Pháp còn mở một loạt con đường rất lớn phía bắc kênh, nay là các con đường: Hoàng Văn Thụ, Lý Thường Kiệt, Lạc Long Quân, Lãnh Binh Thăng... Các con đường này đều thông về phía Chợ Lớn theo hướng bắc (các con đường của Quy hoạch 1772 thông theo hướng đông nam).

Theo học giả Vương Hồng Sển, con kinh này theo kế hoạch "bề ngang 20 thước, bề sâu sáu thước (...). Nhưng công việc dở dang thất bại, và Đô Đốc Bonard đành bỏ nửa chừng công tác ấy".

Nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển không nói dở dang ra sao và lý do thất bại. Còn Chuyên khảo tỉnh Gia Định năm 1902 (Monographie de  la Province de Gia - Định, 1902) thì kinh Vòng Thành đã được đào nhưng toàn kinh chưa được đem vào sử dụng vì bùn đất lên quá nhanh, ghe thuyền không đi được).

Việc bỏ dở này có lẽ do quy mô con kinh không còn theo ý định ban đầu rộng tới 20m mà nhỏ hơn nhiều. Bởi các bản đồ của Pháp sau đó và bản đồ VNCH đến 1975, con kênh này đều rất rõ, dài khoảng 7-8km. 

image056

Bản đồ Sài Gòn đến 1975 vẫn còn ghi nhận kênh Vòng Thành rất rõ (màu xanh dương phía trên) - Ảnh tư liệu


Đầu thập niên 90 thế kỷ trước, từ đường Cách Mạng Tháng Tám vô, chúng tôi vẫn thấy nhiều đoạn kênh này dọc đường Bắc Hải (Q.10) vẫn còn bên dãy tường sát Công viên Lê Thị Riêng - Q.10, nhưng chỉ nhỏ như rãnh nước (hiện nay là những dãy nhà nhỏ và không sâu).

Và đây là ranh giới giữa đô thành Sài Gòn và tỉnh Gia Định (hiện là ranh giới quận 10 - quận Tân Bình. Trước 1975, có tấm bảng lớn đặt nơi đây: "Đô thành Sài Gòn kính chào các bạn").

Vấn đề là tại sao người Pháp giảm nhiệt huyết với con kênh hoành tráng thông thủy cho cả khu vực phía bắc, phía tây Sài Gòn? Cũng như vậy, về phía nam Sài Gòn, con đường Nguyễn Tất Thành chạy ra quận 7, Nhà Bè, Cần Giờ hiện nay đến 1954 vẫn như một vùng hoang hóa, đầm lầy?

Qua thực tế, nhiều thế hệ kiến trúc sư, nhà quy hoạch người Pháp gửi nhận định, kết luận của mình cho nhà cầm quyền ở Nam kỳ cũng như chính quốc: Sài Gòn - Chợ Lớn phát triển mạnh theo hướng đông tây do gắn với nguồn nguyên vật liệu dồi dào, thị trường tiêu thụ cũng như nguồn nhân công? Khu vực phía bắc và nam Sài Gòn không có những ưu điểm này cùng với nguồn nước ngọt thiếu thốn, thậm chí phía nam là vùng bị hoàn toàn bị xâm nhập mặn nặng nề.

Người Pháp tập trung phát triển Sài Gòn theo hướng đông tây

Những ngày đầu chiếm Sài Gòn, người Pháp thật ra không phải không có những sai lầm trong quy hoạch, thiết kế Sài Gòn.

Không chỉ kênh Vòng Thành, nhiều con kênh khác ngay trung tâm Sài Gòn cũng đã được đào và cũng nhanh chóng bị lấp: kênh Lớn (Grand canal - dân Việt gọi là kênh Chợ Vải vì bên dòng kênh là chợ Vải, mà nhiều người nhầm cho đó là chợ Bến Thành cũ) đào năm 1867, lấp 1887 (thành đường Nguyễn Huệ hiện nay); kênh Coffyn (lấy tên Trung tá công binh Coffyn lập Quy hoạch "Sài Gòn 500 ngàn dân" 1862) lấp năm 1892 (thành đường Lê Lợi hiện nay)...

Nhưng quan trọng hơn, người Pháp đã nhanh chóng nhận ra một điều: không phải ngẫu nhiên mà người Việt tập trung phát triển Sài Gòn theo hai hướng đông tây.

Thế là hàng loạt đường phố, kênh rạch, cầu... khu vực đông, tây Sài Gòn được xây dựng.

Dọc rạch Bến Nghé từ Sài Gòn ra Chợ Lớn, một con đường được xây dựng mà người Việt lúc đó gọi là đường Dưới (so với đường Trên - đường Nguyễn Trãi hiện nay). 

Hai bên rạch Bến Nghé hình thành một loạt bến bãi chạy dài từ Sài Gòn ra Chợ Lớn, không chỉ là đường đi mà còn là đường vận chuyển hàng hóa Sài Gòn - Chợ lớn - miền Tây: Bến Bạch Đằng, Hàm Tử, Chương Dương, Vân Đồn, Bình Đông...

Tuyến đường sắt đầu tiên của Đông Dương (và là tuyến đường sắt thứ hai do người Pháp xây dựng ở nước ngoài, sau tuyến đường sắt 13km ở Pondichéry, Ấn Độ, 1879) chạy từ ga Sài Gòn (lúc đó nằm ở Công viên 23-9 hiện nay) về miền Tây: Sài Gòn - Mỹ Tho, dài 70km hoạt động từ 1885.

(Hành khách và hàng hóa đi tuyến này nhiều đến mức sau 3 năm, Thống đốc Nam Kỳ quyết định lấy lại quyền khai thác tuyến đường này từ 1888, sau khi đền bù hơn 300.000 francs. Năm 1896, tổng lãi thu được từ tuyến đường sắt là 3,22 triệu francs, năm 1912 lãi 4 triệu francs). 

Ở phía Tây, bên cạnh hai tuyến thủy bộ từ Sài Gòn đi Chợ Lớn, miền Tây của người Việt trước đó (đường Nguyễn Trãi, rạch Bến Nghé, kênh Tàu Hũ...), đến bản đồ 1892, chúng ta đã thấy con đường từ giữa thành Gia Định ra (Nguyễn Thi Minh Khai ngày nay) đã được nối dài sang tận giữa Chợ Lớn.

image057

Bến Bạch Đằng đầu thế kỷ 20 - Ảnh tư liệu


Một con đường khác, đường Điện Biên Phủ ngày nay chạy song song với Nguyễn Thị Minh Khai cũng tiến về Chợ Lớn.

Đường 3-2 ngày nay đã vượt qua Cách Mạng Tháng Tám và đến 1892, rõ ràng vẫn đang tiến tiếp về phía Chợ Lớn, miền Tây.

Có lẽ lượng hàng hóa và người qua lại giữa Sài Gòn và miền Tây phát triển nhanh, khu vực đầm lầy giữa Sài Gòn - Chợ Lớn mà sau này trở thành đại lộ Trần Hưng Đạo cũng được san lấp ngay sau khi chợ Bến Thành khai thị 1914 nhằm tăng mạnh hàng hóa giữa hai thành phố cũng như với miền Tây.

Về hướng đông, cầu Bình Lợi, cây cầu đầu tiên vượt sông Sài Gòn hướng ra miền đông cũng được đưa vào sử dụng năm 1902, rút ngắn tuyến đường đi Thủ Đức, Biên Hòa, các tỉnh miền Trung, miền Bắc, thông với đường thiên lý Bắc Nam của người Việt xưa.

image058

Cầu Bình Lợi trên đường ra Thủ Đức, Biên Hòa đầu thế kỷ 20 -  Ảnh tư liệu

 

Quy hoạch "Sài Gòn 500 ngàn dân" của Trung tá công binh Coffyn - 1862

(Khi Pháp chiếm xong Nam kỳ lục tỉnh).

- Thành Phố Sài Gòn nằm trong bốn đường nước (bản đồ 1892 phía trên).

- Quy hoạch phân lô các loại đất: Cụ thể hạng nhất (nhà buôn nhỏ trên bến cảng): 10x12m =120m2; hạng hai (nhà buôn lớn trên bến cảng): 20x20m = 400m2; hạng ba (nhà ở trong đô thị): 20x80m = 1600m2; hạng tư (nhà ở ngoại ô): 9x50m = 450m2.

image059

Đường Catinat (Đồng Khởi hiện nay) do người Pháp tôn tạo từ một con đường xưa trước thời thuộc Pháp - Ảnh tu7l iệu


 Đường Imperial (Hai Bà Trưng ngày nay) là trục đông-tây của Sài Gòn.
Đông: khu hành chánh, từ Hai Bà Trưng cho tới rạch Thị Nghè, rộng khoảng 2km2. Tây: từ Hai Bà Trưng ra tới Chợ Lớn, gồm cả Sài Gòn, rộng 23km2: khu thương mại, dịch vụ, công nghiệp..

- Quy hoạch đường sá, bến cảng: chiều rộng của các đường phố chính 40m, vỉa hè hai bên rộng 4m có hai hàng cây mỗi bên; đường phụ 30 m, vỉa hè 2m, mỗi bên trồng một hàng cây. Các bến sông Sài Gòn cũng như rạch Bến Nghé, rạch Thị Nghè rộng 40m, vỉa hè 6m, trồng hai hàng cây ở hai bên.

- Quy hoạch về hệ thống nước, cung cấp nước tiêu dùng, thoát nước: do địa hình Sài Gòn bằng phẳng, không cao hơn mặt nước, lại có triều cường nên không cho phép đặt những đường ống cống bình thường mà là những ống cống với cửa cống đóng mở tự động…

-Quy hoạch về an ninh phòng thủ...

 

Đón đọc kỳ sau: Chính quyền Sài Gòn ứng xử ra sao với "Hòn ngọc Viễn Đông"?

CHUNG HAI

( Tuổi Trẻ)

Một người Sài Gòn đã thiết kế Sài Gòn từ thành Gia Định

23/02/2016 18:20 GMT+7

TTO - Có thể khẳng định các trục đường khu trung tâm Sài Gòn trước và sau khi Pháp chiếm Gia Định 1859  cũng như hiện nay hầu hết theo hướng các cạnh thành Gia Định. Thiết kế, quy hoạch này của một người Sài Gòn từ năm 1790: Trần Văn Học.

image061

Đường Bangkok (Mạc Đĩnh Chi hiện nay) chụp từ đại lộ Norodom (đường Lê Duẩn hiện nay) cuối thế kỷ 19 được xây dựng từ bức tường thành Gia Định bị Pháp đánh chiếm 1859. Dãy nhà  ngói, nhà lá bên trái ảnh hiện là khuôn viên trụ sở Tòa lãnh sự Hoa Kỳ ở TP.HCM - Ảnh tư liệu


Thậm chí, nhiều con đường lớn của đô thị Sài Gòn xưa, khu trung tâm TP.HCM hiện nay đã có trước khi Pháp vô 69 năm.

Đường phố trung tâm Sài Gòn do công trình sư Trần Văn Học thiết kế

Trần Văn Học là một võ tướng có công rất lớn với chúa Nguyễn Ánh từ khi bôn tẩu đến lúc lên ngôi Gia Long; từng đưa mẹ Nguyễn Ánh cùng gia quyến chạy sang Cao Miên khi Tây Sơn truy đuổi; đưa hoàng tử Cảnh đi cầu viện nước ngoài... nhưng cuộc sống lại khá bình lặng, đến mức cả sử sách, tư liệu lịch sử không rõ ông sinh ra và mất năm nào.

Chỉ chắc chắn một điều, Trần Văn Học là người huyện Bình Dương, Gia Định, cụ thể là dân khu vực ngã năm Bình Hòa (Q. Bình Thạnh, TP.HCM) hiện nay và khi mất, chôn ở nơi đây. 

Trong quá trình bôn tẩu, ông từng đến Xiêm (Thái Lan), Ấn Độ, Pháp, Bồ Đào Nha, Philippines, Malaysia...  và là người Việt đầu tiên vẽ bản đồ Sài Gòn - Gia Định xưa theo phương pháp phương Tây.

Là võ tướng nhưng ông không chỉ biết chữ Nho mà còn còn giỏi quốc ngữ và tiếng Latin nên luôn là trợ tá đắc lực của Nguyễn Phúc Ánh trong thông ngôn, dịch sách, nhất là các sách kỹ thuật phương Tây và kiêm cả việc chế tạo hỏa xa (một thứ chiến cụ), địa lôi và các loại binh khí.

Năm 1790, Nguyễn Phúc Ánh cho xây thành Gia Định (thành Bát Quái) từ thiết kế của hai sĩ quan công binh Pháp Olivier de Puymanel, Le Brunt và giao Trần Văn Học "phác họa đường sá và phân khu phố phường” đường trong thành năm 1790 (để dễ phân biệt, xin lấy tên thành Phiên An - thành Quy để phân biệt với thành Gia Định xây năm 1836 - thành Phụng).

Chúa Nguyễn Ánh còn giao ông chịu trách nhiệm quy hoạch phố thị nằm ngoài thành lũy./

Nếu còn thành cũ, Gia Định không dễ thất thủ ngày 17-2-1859

17/02/2016 15:55 GMT+7

TTO - "Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây - Một bàn cờ thế phút sa tay" - nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã đau đớn thốt lên như vậy trong bài thơ Chạy giặc khi thành Gia Định thất thủ trước liên quân Pháp - Tây Ban Nha - Philippines ngày 17-2-1859.

image062

Liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công thành Gia Định ngày 17-2-1859 - Tranh vẽ của người Pháp về trận đánh này. Hình vẽ theo hướng tấn công cổng thành chính, mặt ngang thành hiện là đường Lê Duẩn - Ảnh tư liệu


Nỗi đau đó có lẽ từ nỗi đau thất thủ nhanh chóng.

Trước đó, sau khi bị cầm chân ở Đà Nẵng, ngày 29-1-1859, viên tướng chỉ huy liên quân là Charles Rigault de Genouilly gửi thư về Bộ Hải quân Pháp ở Paris đề xuất đánh thành Gia Định với nhiều lý do: đánh Sài Gòn (từ Sài Gòn do tướng Genouilly viết trong thư) không phải hành quân bộ; Sài Gòn là vựa thóc nuôi Huế; thương gia Hong Kong thúc giục nhà cầm quyền Anh đánh Sài Gòn...

"Một bàn cờ thế phút sa tay"

Bốn ngày sau, ngày 2-2, 2/3 lực lượng liên quân và tàu chiến rời Đà Nẵng tiến về biển Vũng Tàu. Tám ngày sau, liên quân tấn công Vũng Tàu.

Ngày 11-2, 2.000 liên quân Pháp - Tây Ban Nha (trong đó có 450 quân Philippines) và 8 tàu chiến vất vả tiến vô sông Cần Giờ do hàng chục đồn trại của quân dân Việt trên sông Cần Giờ phản kháng dữ dội - dù mỗi đồn chỉ vài chục đến 100 quân. Cuộc tiến quân của liên quân đi chặng đường này mất gần 5 ngày.

Chiều tối 15-2, hai pháo đài cửa ngõ vô thành Gia Định là Vàm Cỏ và Cá Trê (hiện nay là hai bên khu vực hầm Thủ Thiêm - theo Địa chí văn hóa TP.HCM thì đồn Vàm Cỏ - tên chữ là ụ Hữu Bình nằm ở góc sông Sài Gòn - cầu Tân Thuận, nhưng theo bản đồ của Trần Văn Học vẽ năm 1815 thì có lẽ nằm ở hai bên hầm Thủ Thiêm) không chỉ đấu pháo dữ dội mà còn dự tính đánh hỏa công bằng thuyền gỗ chở thuốc súng và rơm (nhưng bị liên quân phát hiện đốt trước khi thuyền hỏa công đến gần tàu chiến Pháp) suốt đêm với liên quân cho đến tận trưa hôm sau, 16-2 sau mới thất thủ.

image063

Bản đồ khu vực Sài Gòn- Gia Định - Chợ Lớn năm 1815 do Trần Văn Học vẽ. Hai đồn Vàm Cỏ (tên chữ là Hữu Bình) và Cá Trê (Tả Định - bên rạch Cá Trê ở Thủ Thiêm hiện nay, hiện cá nơi đây người dân câu được vẫn chủ yếu là cá trê. Nhiều cầu nơi đây vẫn đang mang tên Cá Trê 1, 2, 3, 4, Cá Trê Lớn, Cá Trê Nhỏ). Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay  - Ảnh tư liệu


Chỉnh đốn lực lượng, rạng sáng 17-2, toàn bộ lực lượng liên quân dừng quân trên sông Sài Gòn, trực diện cổng thành Gia Định (hiện nay ở khu vực đường ngã tư Lê Duẩn - Đinh Tiên Hoàng tấn công thành từ loạt pháo của các tàu chiến trên sông Sài Gòn, phía ngoài cảng Ba Son hiện nay, chỉ cách cổng chính hướng đông của thành khoảng 500m.

image064

Hướng tiến quân của Pháp vào thành Gia Định so với vị trí hiện nay (2016) - Đồ họa: TRỊ THIÊN

 

image065

Vị trí thành Gia Định xưa so với hiện nay (2016) - Đồ họa: TRỊ THIÊN

 

image066

Con đường liên quân Pháp - Tây Ban Nha từ sông Sài Gòn tiến vô tấn công thành Gia Định, thời đầu thuộc Pháp mang tên Boulevard Citadel (đại lộ Thành),  nay là đường Tôn Đức Thắng - Ảnh: M.C.

 

image067

Khu vực cổng chính hướng đông nam thành Gia Định bị tấn công, hiện nay là ngã tư Lê Duẩn - Đinh Tiên Hoàng - Ảnh: M.C.


Trong thành lúc ấy khoảng 2.000 quân (theo giáo sư Trần Văn Giàu thì chỉ 1.000 quân).

200 khẩu pháo trong thành đáp trả mãnh liệt, ít nhiều gây tổn thất cho lực lượng liên quân mà trong báo cáo sau đó của liên quân gửi về Pháp, được Địa chí văn hóa TP.HCM trích lại: "Người Việt Nam tự vệ mạnh mẽ, đường đạn của họ không phải là không chính xác, tàu La Dragonne bị trúng ba phát đạn, tàu Avalanche bị 7 phát...".

Hướng tấn công của liên quân chủ yếu ở cổng thành chính nằm hướng đông nam (đường Lê Duẩn hiện nay).

image068

Góc thành Gia Định phía đông với pháo đài, hiện nay là góc Lê Duẩn - Nguyễn Bỉnh Khiêm (Q.1, TP.HCM) - Ảnh: M.C.

 

image069

Góc thành Gia Định hướng nam với pháo đài, hiện nay là góc Lê Duẩn - Mạc Đĩnh Chi (Q.1, TP.HCM) - Ảnh: M.C.


Sau đó liên quân bắc thang leo vô thành khá dễ khi thành chỉ cao 4,7m.

Quân Việt trong thành lao vô giặc đánh cận chiến bằng tất cả gươm, súng mình có trong tay.

Cổng thành phía đông (ngã tư Lê Duẩn - Đinh Hoàng, Q.1, TP.HCM hiện nay) vỡ. Liên quân tràn vô, không chỉ xáp lá cà mà còn dùng súng bắn liên tục vô quân Việt vốn dùng súng hỏa mai, nạp đạn rất chậm...

... Đến trưa 17-2, thành Gia Định thất thủ.

Hộ đốc Vũ Duy Ninh (hiện một con đường ở Bình Thạnh, một con đường ở Đà Nẵng mang tên ông) bị trọng thương, lui quân về thôn Phước Lý (tổng Phước Lộc, huyện Tân Bình xưa) thì rút gươm tự sát. Bộ tướng của ông là án sát Lê Từ cũng tự vẫn.

Trước đó, khi biết quân Pháp - Tây Ban Nha tiến vô cửa Cần Giờ, tướng Vũ Duy Ninh (mới nhậm chức tổng đốc hai tỉnh Gia Định và Biên Hòa hai ngày) đã "sức" (thông báo) cấp báo năm tỉnh Nam kỳ để có thể phối hợp.

Nhưng thành Gia Định thất thủ nhanh, khiến ngay quân thành Biên Hòa (thuộc quyền của tổng đốc Vũ Duy Ninh) cũng không kịp kéo về tiếp ứng.

Tổng đốc Long Tường (Vĩnh Long, Định Tường) Trương Văn Uyển ngay lập tức vừa gửi sớ về triều đình báo tin thất thủ Gia Định, vừa triệu tập các trấn thủ An Giang, Định Tường, Hà Tiên hợp sức lại, rồi trực tiếp kéo quân tới đồn Lão Sầm, gần chùa Mai Sơn (tức chùa Cây Mai, hiện ở quận 11).

Nhưng ngay sau khi chiếm thành Gia Định nhanh chóng, quân Pháp kịp tổ chức bao vây, tấn công khu vực này. Quân tổng đốc Long Tường phải lui về Vĩnh Long. 

Nếu còn thành cũ, Gia Định có thất thủ nhanh chóng?

Nguyên nhân thành Gia Định thất thủ nhanh chóng đã được nhiều sử gia phân tích. 

Theo sử gia Trần Trọng Kim (Việt Nam sử lược), "ở Gia Định bấy giờ tuy có nhiều binh khí nhưng quân lính không luyện tập, việc võ bị bỏ trễ nải, cho nên khi quân Pháp ở cửa Cần Giờ tiến lên, quan hộ đốc là Vũ Duy Ninh vội vàng tư đi các tỉnh lấy binh về cứu viện" nhưng không kịp.

Theo GS Trần Văn Giàu, "Lúc Pháp đến đánh, trong thành Gia Định chỉ có hơn 1.000 quân thủ thành, trong thành có đủ khí giới, lương thực cho 10.000 quân đóng giữ trong một năm. Điều đó chứng tỏ triều đình thờ ơ với sự phòng vệ, mặc dầu năm sáu tháng nay Pháp đánh Đà Nẵng, và từ hơn tuần nay đối phương vào Cần Giờ liên tiếp..." (tổng tập).

Cũng không thể bỏ qua yếu tố vũ khí hiện đại, chính xác hơn quân Việt của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. 

Khi Lê Văn Khôi, con nuôi Lê Văn Duyệt, gây "sự biến" chiếm thành năm 1833, triều đình nhà Nguyễn huy động hàng vạn quân đánh ròng rã hai năm mới hạ được thành (do đường đạn trong thành đi xéo nên quân nhà Nguyễn phải đào hào ngoằn ngoèo để tránh đạn (đằng xà) mới hạ được thành.

Trước năm 1790, nhiều lần quân Tây Sơn vô tận Gia Định khiến Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) phải "tẩu quốc". Nhưng sau khi thành Bát Quái xây xong, không rõ có kiêng dè ngôi thành này mà quân Tây Sơn không tấn công Gia Định thêm lần nào nữa.

Tuy nhiên, nhiều người vẫn tiếc nuối cho rằng nếu còn thành cũ (tên là Phiên An - thường gọi là thành Quy) xây năm 1790 thì có lẽ trận chiến không dễ kết thúc nhanh như vậy.

Đó là ngôi thành được nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu khẳng định là kiên cố, lớn nhất của triều Nguyễn; xây năm 1790, khi Nguyễn Ánh chọn đất Sài Gòn làm kinh đô với tên Gia Định kinh.

Thành do hai sĩ quan công binh Pháp là Olivier de Puymanel và Le Brun thiết kế, đốc công 30.000 dân phu 4/6 tỉnh Nam kỳ lúc ấy là Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long xây dựng.

Thành theo kiến trúc Vauban hiện đại nhất của Pháp lúc ấy nhưng mang hình bát quái, theo phong cách Đông Á, Việt Nam; tường thành chính cao 4,8m bằng đá Biên Hòa, chịu đựng tốt với súng, đạn pháo hiện đại nhất thời đó.

Sau này tổng trấn Lê Văn Duyệt dùng đá ong xây cao thêm 1,5m nữa, tức khoảng 6,3m (thành Gia Định bị tấn công chỉ cao 4,7m), chân tường thành dày 36,5m, hào rộng 76m (52m), sâu 6,8m (3m)...

Thành Phiên An rất phức tạp với thành trong thành, hào trong hào để nếu đoạn thành  nào thất thủ, quân thủ thành có thể lùi sang đoạn thành khác, lùi vô thành trong vẫn tiếp tục kháng cự bình thường với thành, hào mới kiên cố hơn (thành ngoài bằng đất, thành trong bằng đá).

Mỗi cạnh thành có 8 cửa, 8 pháo đài, súng hay pháo bắn xen kẽ qua lại rất lợi hại.

image070

Thành bát quái xây năm 1790 (tên Phiên An - lấy một trong hai tên cửa chính hướng đông nam có lẽ trong bản đồ ghi nhầm là Phan Yên) do Trương Vĩnh Ký vẽ; chú thích, chú giải tên đường tiếng Việt của nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu). Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay. Hiện nay thành này nằm gọn trong bốn con đường: Nguyễn Đình Chiểu - Nam Kỳ Khởi Nghĩa - Lê Thánh Tôn - Đinh Tiên Hoàng -  Ảnh tư liệu


Năm 1835, sau khi dẹp loạn Lê Văn Khôi, vua Minh Mạng hạ lệnh phá hủy toàn bộ thành Phiên An và năm sau, 1836, cho xây một thành khác nhỏ hơn phía đông bắc thành cũ, gọi là "thành Phụng", tức thành Gia Định bị tấn công ngày 17-2-1859.

image071

Thành Gia Định (thành Phụng) ở góc phải phía trên thành cũ và các con đường quanh thành hiện nay. Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay  - Ảnh tư liệu


Theo Đại Nam nhất thống chí, thành Gia Định mới chu vi khoảng 1.960m (thành cũ 4.000m), diện tích so với thành cũ chỉ bằng 1/4, cũng được xây bằng đá ong Biên Hòa và theo mẫu kiến trúc Vauban nhưng nhỏ, dễ bị bắn phá hơn vì chỉ có 4 pháo đài. 

Thành nhỏ, đơn giản nên chỉ cần 10.000 dân phu xây trong hai tháng đã xong.

Nhiều người cho rằng nếu còn thành Gia Định cũ, quân dân Gia Định có thể thủ thành thêm ít nhất vài ngày nữa. Và khi ấy, ít nhất hơn 5.000 quân năm tỉnh Nam kỳ còn lại kịp tiến lên tiếp viện với đầy đủ vũ khí và tinh thần chống xâm lược vốn có của dân tộc Việt...

Thành Gia Định đã bị liên quân nổ mìn san phẳng, không còn gì ngay sau khi thất thủ, có đúng không? Mời các bạn đón đọc kỳ sau!

CHUNG HAI

image072

Bản đồ Gia Định - Sài Gòn - Bến Nghé do Trần Văn Học vẽ 1815. Khu vực trong và ngoài thành Bát Quái (Phiên An -  trung tâm tâm đô thị Sài Gòn) là những con đường ngang dọc vuông vức mà hiện chúng ta đang đi. Từ hai thành Phiên An, Gia Định, các trục lộ chính tỏa bốn hướng giờ vẫn còn: Hai Bà Trưng (giữa thành, qua Phú Nhuận, xuống Gò Vấp và quay lại thành), đường Nguyễn Trãi (đi Chợ Lớn), đường Nguyễn Thị Minh Khai (bên trái thành đi miền Tây, phải thành đi miền Đông, ra xa lộ Hà Nội, QL1), Cách Mạng Tháng 8 (đi Campuchia),  Nguyễn Tất Thành (đi Q.7, Nhà Bè, Cần Giờ).


Khi Pháp chiếm xong Gia Định, các trục đường do ông vẽ ngay lập tức trở thành trục lộ chính của đô thị Sài Gòn. 

image073

Tranh vẽ 3D của của đại úy hải quân Pháp Favre năm 1881 (có thể năm 1895 vì đã có tháp chuông Nhà thờ Đức Bà) cho thấy các các đường phố Sài Gòn hoàn toàn song song, vuông vức với quy hoạch đường phố trong và ngoài thành Gia Định trước khi Pháp vô. Thậm chí những con đường mới cũng mở theo quy cách khoảng cách giữa các con đường bằng nửa một cạnh thành (khoảng 200-250m) - Tranh tư liệu


Chẳng hạn con đường từ giữa cổng thành Gia Định đi thẳng ra sông Sài Gòn đặt tên là đường Citadelle (đường Thành - nay là đường Tôn Đức Thắng).

Các con đường xung quanh thành cũng trở thành đường (xin ghi tên hiện nay để bạn đọc không rối) Nguyễn Bỉnh Khiêm, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Thị Minh Khai, Lê Duẩn.

image074

Đại lộ Norodom (đường Lê Duẩn hiện nay) nhìn từ Dinh toàn quyền (khu vực hội trường Thống Nhất hiện nay) thời thuộc Pháp. Đây vốn là con đường chạy trước thành Gia Định trước khi bị Pháp chiếm 1859 - Ảnh tư liệu

 

image075

Đến nay đoạn đường chạy ngang cổng chính thành Gia Định là đường Lê Duẩn vẫn là một trong những con đường đẹp nhất Sài Gòn - Ảnh: M.C.

 

image076

Đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa hiện nay (đoạn chạy qua hội trường Thống Nhất, tức dinh Độc Lập trước 1975) vốn là một cạnh thành Phiên An 1790 - Ảnh: M.C.


Hoặc đường  Đồng Khởi (thời Pháp là đường Catinat) có từ trước khi Pháp đánh chiếm Sài Gòn và nay vẫn là một trong những con đường "vàng" của TP.HCM, vốn là con đường chúa Nguyễn từ thành ra bờ sông Sài Gòn nghỉ mát và tắm (có tên xưa là Bến Ngự).

Khu trung tâm Sài Gòn, ít nhất 26 con đường của nhà thiết kế Trần Văn Học sau khi Pháp vô đã mang số thứ tự 1-26 (đến 1-2-1865, đề đốc De La Grandière đặt tên đường và đường số 16 tên Catinat).

image077

Khu trung tâm Sài Gòn thời thuộc Pháp: đường chạy dọc bên trái ảnh là đường Hai Bà Trưng hiện nay; đường bên phải là đường Phạm Ngọc Thạch (dưới), Đồng Khởi (trên); đường ngang giữa ảnh là đường Lê Duẩn... đều nằm trong tổng thể ngang - đông nam, dọc - tây bắc của thành Gia Định. Nhà thờ Đức Bà nằm trong khuôn viên xưởng chế tạo (súng đạn - xưởng thợ) - Ảnh tư liệu


Quy hoạch Sài Gòn từ thành Gia Định 1790 giờ vẫn đang xài

Các trục đường do ông thiết kế năm 1790 (vẽ năm 1815) hiện nay vẫn còn là những trục lộ chính của một TP.HCM hiện đại, hướng ra miền Trung, về miền Tây, đi Campuchia và xuống khu vực Nhà Bè, Cần Giờ.

image078

Vị trí thành Phiên An (màu đỏ - thành Quy - Gia Định phế thành) và thành Gia Định (màu xanh - thành Phụng) trong đường phố khu trung tâm TP.HCM hiện nay - Đồ họa: T.Thiên

 

image079

Các trục đường, cạnh thành Phiên An (thành Quy) và thành Gia Định (thành Phụng) hoàn toàn khớp với các đường phố trung tâm TP.HCM trên bản đồ hiện nay (2016) - Đồ họa: T.Thiên


Phố xá, khu nhà ở, khu buôn bán sắp đặt linh hoạt theo hệ thống sông nước vùng Sài Gòn xưa thể hiện rất rõ sự sáng tạo của một nhà quy hoạch tầm cỡ.

Và những hình dáng của Sài Gòn xưa ấy giờ vẫn đang là khung sườn chạy tốt của khu trung tâm TP.HCM hiện nay.

image080

Đường Nguyễn Thị Minh Khai đi về hướng Chợ Lớn, miền Tây (phía trước), ngược lại về miền Đông (sau) vốn là trục lộ chính giữa thành Gia Định (thành Phụng) - Ảnh: M.C.

 

image081

Đường Nguyễn Bỉnh Khiêm hiện vẫn là một trong những con đường đẹp nhất Sài Gòn, vốn là con đường chạy dọc cạnh thành Gia Định (thành Phụng) hướng đông bắc, hướng ra cổng sau thủy xưởng (đóng tàu) của nhà Nguyễn (nay là xưởng Ba Son - cuối đường trong hình) - Ảnh: M.C.


1792, Trần Văn Học vẽ họa đồ thành Mỹ Tho và đường phố quanh thành. Không dừng lại ở đó, năm 1821, vua Minh Mạng sai ông vẽ bản đồ núi sông, đường sá các trấn của tỉnh Gia Định, đến Tây Ninh (tỉnh Gia Định thời Gia Long bao gồm cả tỉnh Bình Dương, Tây Ninh hiện nay), biên giới với Chân Lạp (Campuchia) với lời dụ kèm theo 100 quan tiền thưởng trước: "Ngươi không còn sống bao lâu, há chẳng nghĩ đến việc lưu danh hậu thế?".

Nhưng chỉ ít lâu sau ông mất. Dự tính của vua Minh Mạng không thành.

Dịp 300 năm Sài Gòn - TP.HCM 1998, Liên hiệp các Hội Khoa học kỹ thuật TP.HCM tổ chức hội thảo "Vai trò khoa học và kỹ thuật của Trần Văn Học trong lịch sử 300 năm thành phố".

"Ông được đánh giá là người rất có tài vẽ địa đồ, họa đồ kỹ thuật. Đem so sánh bản đồ Sài Gòn 1799 của Dayot với bản đồ Gia Định 1815 của Trần Văn Học thì về kỹ thuật đồ bản như trắc địa hay tỉ lệ, bản đồ của ông Học chính xác hơn nhiều..." (Địa chí Văn hóa TP.HCM)

Danh sách các di tích tại Cochinchin (Nam Kỳ) thời Pháp do Học viện Viễn Đông - Pháp (École Francaise d’ Extrême - Orient) được toàn quyền Đông Dương phê chuẩn ngày 19-5-1925, mộ Trần Văn Học ở xã Bình Hòa, tỉnh Gia Định xếp thứ 9.

Sự nhầm lẫn hơn nửa thế kỷ

Tuy nhiên, lúc ấy và cả ở miền Nam trước 1975 đều "đổi" ông từ họ Trần thành họ Nguyễn. Thậm chí trước 1975, đường Nơ Trang Long mang tên đường Nguyễn Văn Học, BV Nhân dân Gia Định mang tên BV Nguyễn Văn Học.

Theo tờ trình của ông H. Mauger, quản thủ Viện Bảo tàng Sài Gòn và kỷ yếu của Học viện Viễn Đông của Pháp, Vương Hồng Sển viết: "Trước kia Pháp gọi là “tombeu du Maréchal Nguyễn Văn Học”. Nay truy ra không có công thần nào triều Nguyễn có tên họ như vậy. Có chăng là ông Trần Văn Học, tác giả bức địa đồ tỉnh Gia Định họa năm 1815?" (Sài Gòn năm xưa).

Nhà nghiên cứu Nghiêm Thẩm giải thích "sở dĩ H. Mauger ghi Trần Văn Học họ Nguyễn, vì ông nghe những người ở xung quanh ngôi mộ cổ nói vậy.

Nhưng tra kỹ trong Đại Nam chính biên liệt truyện, chỉ thấy có giám thành Trần Văn Học, và không thấy chép việc ông Học được phép vua cho mang họ Nguyễn (quốc tính) bao giờ".

Nghiêm Thẩm nhận định: "Chắc vì ông Học không có con hay thân nhân và cũng vì các người ở gần khu mộ nhớ lộn họ của ông nên ông H. Mauger mới ghi sai. (Công trình sư Trần Văn Học - Tạp chí Văn hóa - SG, 1962).

Một người Sài Gòn khác cũng từng quy hoạch Sài Gòn trước Trần Văn Học

Đó là Nguyễn Cửu Đàm (?-1777), người Gia Định, một danh tướng - nhà doanh điền thời chúa Nguyễn; được lịch sử ghi nhận là nhà quy hoạch Sài Gòn đầu tiên khi khép kín thành phố bằng ba mặt sông rạch (rạch Thị Nghè - bắc, sông Sài Gòn - đông, rạch Bến Nghé - nam) và một mặt thành lũy (lũy Bán Bích - bắc), tạo thể thống nhất về địa lý - kinh tế - xã hội - quốc phòng.

Theo Địa chí Văn hóa TP.HCM, "Sài Gòn đã là thành phố từ khi Nguyễn Cửu Đàm xây Lũy Bán Bích năm 1772" vì khi ấy phố xá, thương cảng đã được bảo vệ bởi một vách thành dài 15 dặm".

Cũng năm 1772, kênh Ruột Ngựa do ông sai đào. Địa chí văn hóa TP.HCM dẫn Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức: "Nguyên xưa từ Rạch Cát ra phía Bắc đến Lò Gốm thì có một đường nước đọng móng trâu, ghe thuyền đi lại không được... Nguyễn Cửu Đàm có đào con kênh thẳng như ruột ngựa nên mới đặt tên ấy. Kênh này sau đó đã giúp cho thuyền bè qua lại giữa Sài Gòn với miền Tây thêm thuận lợi".


CHUNG HAI

 Thành Gia Định bị san bằng, còn lại dấu tích gì giữa Sài Gòn?

19/02/2016 13:42 GMT+7

TTO - Nhiều người qua lại con đường trung tâm TP.HCM là Lê Duẩn, đến ngã tư Đinh Tiên Hoàng (Q.1, TP.HCM) - cổng thành Gia Định xưa đều thấy hai ngôi nhà kiến trúc Pháp sừng sững. Ít ai ngờ đó là tòa thành nhiều tuổi hơn nhà thờ Đức Bà.

image083

Hai tòa nhà hai bên đường Lê Duẩn - Đinh Tiên Hoàng của thành Ông Dèm do Pháp xây dựng cách đây hơn 140 năm trên khu vực cổng thành gia Định xưa - Ảnh: M.C

Nếu còn thành cũ, Gia Định không dễ thất thủ ngày 17-2-1859

17/02/2016 15:55 GMT+7

TTO - "Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây - Một bàn cờ thế phút sa tay" - nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu đã đau đớn thốt lên như vậy trong bài thơ Chạy giặc khi thành Gia Định thất thủ trước liên quân Pháp - Tây Ban Nha - Philippines ngày 17-2-1859.

image062

Liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công thành Gia Định ngày 17-2-1859 - Tranh vẽ của người Pháp về trận đánh này. Hình vẽ theo hướng tấn công cổng thành chính, mặt ngang thành hiện là đường Lê Duẩn - Ảnh tư liệu


Nỗi đau đó có lẽ từ nỗi đau thất thủ nhanh chóng.

Trước đó, sau khi bị cầm chân ở Đà Nẵng, ngày 29-1-1859, viên tướng chỉ huy liên quân là Charles Rigault de Genouilly gửi thư về Bộ Hải quân Pháp ở Paris đề xuất đánh thành Gia Định với nhiều lý do: đánh Sài Gòn (từ Sài Gòn do tướng Genouilly viết trong thư) không phải hành quân bộ; Sài Gòn là vựa thóc nuôi Huế; thương gia Hong Kong thúc giục nhà cầm quyền Anh đánh Sài Gòn...

"Một bàn cờ thế phút sa tay"

Bốn ngày sau, ngày 2-2, 2/3 lực lượng liên quân và tàu chiến rời Đà Nẵng tiến về biển Vũng Tàu. Tám ngày sau, liên quân tấn công Vũng Tàu.

Ngày 11-2, 2.000 liên quân Pháp - Tây Ban Nha (trong đó có 450 quân Philippines) và 8 tàu chiến vất vả tiến vô sông Cần Giờ do hàng chục đồn trại của quân dân Việt trên sông Cần Giờ phản kháng dữ dội - dù mỗi đồn chỉ vài chục đến 100 quân. Cuộc tiến quân của liên quân đi chặng đường này mất gần 5 ngày.

Chiều tối 15-2, hai pháo đài cửa ngõ vô thành Gia Định là Vàm Cỏ và Cá Trê (hiện nay là hai bên khu vực hầm Thủ Thiêm - theo Địa chí văn hóa TP.HCM thì đồn Vàm Cỏ - tên chữ là ụ Hữu Bình nằm ở góc sông Sài Gòn - cầu Tân Thuận, nhưng theo bản đồ của Trần Văn Học vẽ năm 1815 thì có lẽ nằm ở hai bên hầm Thủ Thiêm) không chỉ đấu pháo dữ dội mà còn dự tính đánh hỏa công bằng thuyền gỗ chở thuốc súng và rơm (nhưng bị liên quân phát hiện đốt trước khi thuyền hỏa công đến gần tàu chiến Pháp) suốt đêm với liên quân cho đến tận trưa hôm sau, 16-2 sau mới thất thủ.

image063

Bản đồ khu vực Sài Gòn- Gia Định - Chợ Lớn năm 1815 do Trần Văn Học vẽ. Hai đồn Vàm Cỏ (tên chữ là Hữu Bình) và Cá Trê (Tả Định - bên rạch Cá Trê ở Thủ Thiêm hiện nay, hiện cá nơi đây người dân câu được vẫn chủ yếu là cá trê. Nhiều cầu nơi đây vẫn đang mang tên Cá Trê 1, 2, 3, 4, Cá Trê Lớn, Cá Trê Nhỏ). Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay  - Ảnh tư liệu


Chỉnh đốn lực lượng, rạng sáng 17-2, toàn bộ lực lượng liên quân dừng quân trên sông Sài Gòn, trực diện cổng thành Gia Định (hiện nay ở khu vực đường ngã tư Lê Duẩn - Đinh Tiên Hoàng tấn công thành từ loạt pháo của các tàu chiến trên sông Sài Gòn, phía ngoài cảng Ba Son hiện nay, chỉ cách cổng chính hướng đông của thành khoảng 500m.

image064

Hướng tiến quân của Pháp vào thành Gia Định so với vị trí hiện nay (2016) - Đồ họa: TRỊ THIÊN

 

image065

Vị trí thành Gia Định xưa so với hiện nay (2016) - Đồ họa: TRỊ THIÊN

 

image066

Con đường liên quân Pháp - Tây Ban Nha từ sông Sài Gòn tiến vô tấn công thành Gia Định, thời đầu thuộc Pháp mang tên Boulevard Citadel (đại lộ Thành),  nay là đường Tôn Đức Thắng - Ảnh: M.C.

 

image067

Khu vực cổng chính hướng đông nam thành Gia Định bị tấn công, hiện nay là ngã tư Lê Duẩn - Đinh Tiên Hoàng - Ảnh: M.C.


Trong thành lúc ấy khoảng 2.000 quân (theo giáo sư Trần Văn Giàu thì chỉ 1.000 quân).

200 khẩu pháo trong thành đáp trả mãnh liệt, ít nhiều gây tổn thất cho lực lượng liên quân mà trong báo cáo sau đó của liên quân gửi về Pháp, được Địa chí văn hóa TP.HCM trích lại: "Người Việt Nam tự vệ mạnh mẽ, đường đạn của họ không phải là không chính xác, tàu La Dragonne bị trúng ba phát đạn, tàu Avalanche bị 7 phát...".

Hướng tấn công của liên quân chủ yếu ở cổng thành chính nằm hướng đông nam (đường Lê Duẩn hiện nay).

image068

Góc thành Gia Định phía đông với pháo đài, hiện nay là góc Lê Duẩn - Nguyễn Bỉnh Khiêm (Q.1, TP.HCM) - Ảnh: M.C.

 

image069

Góc thành Gia Định hướng nam với pháo đài, hiện nay là góc Lê Duẩn - Mạc Đĩnh Chi (Q.1, TP.HCM) - Ảnh: M.C.


Sau đó liên quân bắc thang leo vô thành khá dễ khi thành chỉ cao 4,7m.

Quân Việt trong thành lao vô giặc đánh cận chiến bằng tất cả gươm, súng mình có trong tay.

Cổng thành phía đông (ngã tư Lê Duẩn - Đinh Hoàng, Q.1, TP.HCM hiện nay) vỡ. Liên quân tràn vô, không chỉ xáp lá cà mà còn dùng súng bắn liên tục vô quân Việt vốn dùng súng hỏa mai, nạp đạn rất chậm...

... Đến trưa 17-2, thành Gia Định thất thủ.

Hộ đốc Vũ Duy Ninh (hiện một con đường ở Bình Thạnh, một con đường ở Đà Nẵng mang tên ông) bị trọng thương, lui quân về thôn Phước Lý (tổng Phước Lộc, huyện Tân Bình xưa) thì rút gươm tự sát. Bộ tướng của ông là án sát Lê Từ cũng tự vẫn.

Trước đó, khi biết quân Pháp - Tây Ban Nha tiến vô cửa Cần Giờ, tướng Vũ Duy Ninh (mới nhậm chức tổng đốc hai tỉnh Gia Định và Biên Hòa hai ngày) đã "sức" (thông báo) cấp báo năm tỉnh Nam kỳ để có thể phối hợp.

Nhưng thành Gia Định thất thủ nhanh, khiến ngay quân thành Biên Hòa (thuộc quyền của tổng đốc Vũ Duy Ninh) cũng không kịp kéo về tiếp ứng.

Tổng đốc Long Tường (Vĩnh Long, Định Tường) Trương Văn Uyển ngay lập tức vừa gửi sớ về triều đình báo tin thất thủ Gia Định, vừa triệu tập các trấn thủ An Giang, Định Tường, Hà Tiên hợp sức lại, rồi trực tiếp kéo quân tới đồn Lão Sầm, gần chùa Mai Sơn (tức chùa Cây Mai, hiện ở quận 11).

Nhưng ngay sau khi chiếm thành Gia Định nhanh chóng, quân Pháp kịp tổ chức bao vây, tấn công khu vực này. Quân tổng đốc Long Tường phải lui về Vĩnh Long. 

Nếu còn thành cũ, Gia Định có thất thủ nhanh chóng?

Nguyên nhân thành Gia Định thất thủ nhanh chóng đã được nhiều sử gia phân tích. 

Theo sử gia Trần Trọng Kim (Việt Nam sử lược), "ở Gia Định bấy giờ tuy có nhiều binh khí nhưng quân lính không luyện tập, việc võ bị bỏ trễ nải, cho nên khi quân Pháp ở cửa Cần Giờ tiến lên, quan hộ đốc là Vũ Duy Ninh vội vàng tư đi các tỉnh lấy binh về cứu viện" nhưng không kịp.

Theo GS Trần Văn Giàu, "Lúc Pháp đến đánh, trong thành Gia Định chỉ có hơn 1.000 quân thủ thành, trong thành có đủ khí giới, lương thực cho 10.000 quân đóng giữ trong một năm. Điều đó chứng tỏ triều đình thờ ơ với sự phòng vệ, mặc dầu năm sáu tháng nay Pháp đánh Đà Nẵng, và từ hơn tuần nay đối phương vào Cần Giờ liên tiếp..." (tổng tập).

Cũng không thể bỏ qua yếu tố vũ khí hiện đại, chính xác hơn quân Việt của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. 

Khi Lê Văn Khôi, con nuôi Lê Văn Duyệt, gây "sự biến" chiếm thành năm 1833, triều đình nhà Nguyễn huy động hàng vạn quân đánh ròng rã hai năm mới hạ được thành (do đường đạn trong thành đi xéo nên quân nhà Nguyễn phải đào hào ngoằn ngoèo để tránh đạn (đằng xà) mới hạ được thành.

Trước năm 1790, nhiều lần quân Tây Sơn vô tận Gia Định khiến Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) phải "tẩu quốc". Nhưng sau khi thành Bát Quái xây xong, không rõ có kiêng dè ngôi thành này mà quân Tây Sơn không tấn công Gia Định thêm lần nào nữa.




Tuy nhiên, nhiều người vẫn tiếc nuối cho rằng nếu còn thành cũ (tên là Phiên An - thường gọi là thành Quy) xây năm 1790 thì có lẽ trận chiến không dễ kết thúc nhanh như vậy.

Đó là ngôi thành được nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu khẳng định là kiên cố, lớn nhất của triều Nguyễn; xây năm 1790, khi Nguyễn Ánh chọn đất Sài Gòn làm kinh đô với tên Gia Định kinh.

Thành do hai sĩ quan công binh Pháp là Olivier de Puymanel và Le Brun thiết kế, đốc công 30.000 dân phu 4/6 tỉnh Nam kỳ lúc ấy là Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long xây dựng.

Thành theo kiến trúc Vauban hiện đại nhất của Pháp lúc ấy nhưng mang hình bát quái, theo phong cách Đông Á, Việt Nam; tường thành chính cao 4,8m bằng đá Biên Hòa, chịu đựng tốt với súng, đạn pháo hiện đại nhất thời đó.

Sau này tổng trấn Lê Văn Duyệt dùng đá ong xây cao thêm 1,5m nữa, tức khoảng 6,3m (thành Gia Định bị tấn công chỉ cao 4,7m), chân tường thành dày 36,5m, hào rộng 76m (52m), sâu 6,8m (3m)...

Thành Phiên An rất phức tạp với thành trong thành, hào trong hào để nếu đoạn thành nào thất thủ, quân thủ thành có thể lùi sang đoạn thành khác, lùi vô thành trong vẫn tiếp tục kháng cự bình thường với thành, hào mới kiên cố hơn (thành ngoài bằng đất, thành trong bằng đá).

Mỗi cạnh thành có 8 cửa, 8 pháo đài, súng hay pháo bắn xen kẽ qua lại rất lợi hại.

image070

Thành bát quái xây năm 1790 (tên Phiên An - lấy một trong hai tên cửa chính hướng đông nam có lẽ trong bản đồ ghi nhầm là Phan Yên) do Trương Vĩnh Ký vẽ; chú thích, chú giải tên đường tiếng Việt của nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu). Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay. Hiện nay thành này nằm gọn trong bốn con đường: Nguyễn Đình Chiểu - Nam Kỳ Khởi Nghĩa - Lê Thánh Tôn - Đinh Tiên Hoàng -  Ảnh tư liệu


Năm 1835, sau khi dẹp loạn Lê Văn Khôi, vua Minh Mạng hạ lệnh phá hủy toàn bộ thành Phiên An và năm sau, 1836, cho xây một thành khác nhỏ hơn phía đông bắc thành cũ, gọi là "thành Phụng", tức thành Gia Định bị tấn công ngày 17-2-1859.

image071

Thành Gia Định (thành Phụng) ở góc phải phía trên thành cũ và các con đường quanh thành hiện nay. Lưu ý hướng trên của hình vẽ là hướng tây bắc chứ không theo hướng bắc như bản đồ hiện nay  - Ảnh tư liệu


Theo Đại Nam nhất thống chí, thành Gia Định mới chu vi khoảng 1.960m (thành cũ 4.000m), diện tích so với thành cũ chỉ bằng 1/4, cũng được xây bằng đá ong Biên Hòa và theo mẫu kiến trúc Vauban nhưng nhỏ, dễ bị bắn phá hơn vì chỉ có 4 pháo đài. 

Thành nhỏ, đơn giản nên chỉ cần 10.000 dân phu xây trong hai tháng đã xong.

Nhiều người cho rằng nếu còn thành Gia Định cũ, quân dân Gia Định có thể thủ thành thêm ít nhất vài ngày nữa. Và khi ấy, ít nhất hơn 5.000 quân năm tỉnh Nam kỳ còn lại kịp tiến lên tiếp viện với đầy đủ vũ khí và tinh thần chống xâm lược vốn có của dân tộc Việt...

Thành Gia Định đã bị liên quân nổ mìn san phẳng, không còn gì ngay sau khi thất thủ, có đúng không? Mời các bạn đón đọc kỳ sau!

CHUNG HAI

Tiếp nhận hai văn bản cổ về thành Gia Định

13/05/2013 09:32 GMT+7

TT - Bảo tàng TP.HCM vừa được nhà sưu tập Bùi Văn Quang (phường Quang Trung, TP Nam Định, tỉnh Nam Định) trao tặng một văn bản cổ (chữ Hán) là chiếu chỉ của vua Minh Mạng ban cho hộ vệ Tôn Thất Trực của Ty hộ vệ thuộc Vệ loan giá vào ngày 8-7 năm Minh Mạng thứ 16 (1835).

image084

Bà Thu Huyền - giám đốc, đại diện Bảo tàng TP.HCM - nhận tờ chiếu của vua Minh Mạng từ ông Bùi Văn Quang trao tặng - Ảnh tư liệu bảo tàng


Chiếu chỉ có ghi nội dung: “Khanh đã từng lệ theo quân thứ ở Gia Định, bắn đại pháo đánh hạ được tặc đảng, nay chuẩn đề bạt bổ chức y ty đội trưởng, cai quản, phân phái công việc dân binh trong đội. Nếu không làm đúng chức trách thời đã có phép quân nghiêm trị”.

Theo cán bộ bảo tàng, “tặc đảng” được nhắc đến trong chiếu này có thể là quân nổi dậy của Lê Văn Khôi.

Trước đó, ông Bùi Văn Quang đã tặng Bảo tàng TP.HCM một văn bản cổ khác là tờ bằng cấp (được hiểu là tờ lệnh) của tả, hữu tướng quân dưới triều Minh Mạng đốc thúc quan quân đánh thành Phiên An (tức thành Gia Định). Tờ lệnh này có đóng ấn của “Thảo nghịch Tả tướng quân” và “Thảo nghịch Hữu tướng quân” được xác định là Nguyễn Xuân và Phạm Hữu Tâm. Đây là hai người trong số quan quân triều Minh Mạng được cử vào Nam dẹp quân nổi dậy Lê Văn Khôi. Điểm đặc biệt là tờ lệnh này được ban hành ngày 14-7 năm Minh Mạng thứ 16, tức được cấp hai ngày trước khi quân triều đình hạ thành Phiên An (16-7 năm Ất Mùi 1835).

Bảo tàng TP.HCM cho biết đây là hai văn bản có giá trị sử liệu, gắn với lịch sử hình thành và phát triển của thành Gia Định và đất phương Nam.

Hiện bảo tàng đang lên kế hoạch trưng bày hai văn bản này để phục vụ công chúng và giới nghiên cứu.

LAM ĐIỀN

21 Tháng Mười Hai 2020(Xem: 4843)
11 Tháng Mười Một 2020(Xem: 4996)
13 Tháng Năm 2019(Xem: 8450)